هاری در انسان و حیوان

توجه : متاسفانه به دلیل شیوع بالای بیماری هاری لطفا پس از گاز گرفته شدن یا چنگ انداختن توسط سگ ، گربه ، سنجاب  و حیوانات وحشی سریعا نسبت به زدن واکسن هاری اقدام کنید .

هاری یک بیماری حاد و کشنده ویروسی سیستم مرکزی است که مخصوص گوشتخواران اهلی و وحشی بوده انسان و سایر حیوانات خونگرم پستاندار بطور تصادفی و غالباً از طریق گزش به آن مبتلا می شوند

اهمیت بیماری به دلایل زیر می باشد:

1. میزان کشندگی بالا ( صد درصد ) بطوری که پس از ظهور علائم بالینی چه در انسان و چه در حیوان متاسفانه درمان پذیر نبوده و بیمار محکوم به مرگ خواهد بود.
2. افزایش روند حیوان گزیدگی انسانی که بناچار سالانه مبالغ زیادی صرف خرید سرم و واکسن ضد هاری جهت درمان پیشگیری مجروهین می گردد که در مورد واکسن کلاً و در مورد سرم بخش اعظم آن از کشورهای خارج خریداری می گردد. بطوریکه سالانه حدود 16 میلیارد ریال توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و فقط به خرید فوق اختصاص می یابد.
3. تلفات و خسارت اقتصادی که بیماری در دام ها ایجاد می کند.

وضعیت و پراکندگی بیماری در جهان:

با وجودیکه بیش از یک قرن از کشف واکسن هاری توسط پاستور می گذرد به علت تنوع میزبان های حساس به بیماری در حیوانات اهلی و وحشی نظیر گوشتخواران، علفخواران، جوندگان، خفاش ها هنوز بیماری در بیشتر کشورهای جهان از نواحی قطبی تا مناطق استوایی به صورت آندمیک وجود دارد و علیرغم پیشرفت های حاصل در تکنولوژی و علوم پزشکی و پیراپزشکی و مطالعات گسترده دهه اخیر با کمال تاسف هنوز درمانی برای مبتلایان به هاری پس از ظهور علایم بالینی وجود ندارد. بطویکه علیرغم عدم گزارش دهی بسیاری از کشورها سالیانه نزدیک به 6 میلیون نفر در دنیا علیه هاری واکسینه شده حدود 000/500 نفر در اثر این بیماری جان می سپارند.

هاری در جهان

وضعیت بیماری در ایران :

درکشور ما هم مشکل هاری وحشی و هم گرفتار هاری اهلی می باشیم. هاری حیوانی به صورت آندمیک در تمام استان های کشورکم وبیش وجود دارد امادر مناطق جنگی و کوهستانی شیوع آن بیشتر است. مخازن هاری وحش در نقاط کوهستانی گرگ و روباه می باشد. مخازن هاری شهری معمولاً سگ های ولگرد و در موارد کمی گربه ها هستند. ضمناً هر ساله تعداد زیادی از دام های اهلی در اثر ابتلای به هاری تلف شده و زیان های اقتصادی فراوانی را بوجود می آورند.

بر اساس آخرین گزارشات رسیده از استان ها در سال 1374 پراکندگی گاز گرفتگی انسان توسط حیوانات مختلف به شرح زیر است :

الف: استان های با آلودگی بسیارشدید(بروز230ـ 177 درصد هزار نفر جمعیت) شامل: استان اردبیل
ب: استان های با آلودگی شدید ( بروز 176 ـ 121 در صد هزار نفر جمعیت ) شامل: استان های گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کهگیلویه و بویر احمد
ج: استان های با آلودگی متوسط (بروز 120 ـ 1/ 66 در صد هزار نفر جمعی ) شامل: استان های خراسان، سمنان، مرکزی، زنجان، همدان، خوزستان، چهار محال بختیاری، فارس، بوشهر و کرمان
د: استان های با آلودگی کم ( بروز 66 ـ 11 در صد هزار نفر جمعیت ) شامل: استان های تهران، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، اصفهان، یزد، سیستان و بلوچستان و هرمزگان

 عامل بیماری:

ویروسی است نوروتروپ که از گروه رابدوویروس ها ، ویروس هاری در حرارت 50 درجه سانتی گراد در عرض 15 دقیقه و در حرارت 60 درجه سانتی گراد در عرض 35 ثانیه و در حرارت 100 درجه سانتی گراد در عرض چند ثانبه ازبین می رود. بنابر این برای ضد عفونی کردن وسایل آْلوده کافی است چند دقیقه آن ها را بجوشانند، فنل، الکل، و فرمل سریعاً ویروس را از بین می برند.

راههای سرایت بیماری:

1. راه گاز گرفتن: اصلی ترین راه (درگربه سانان از طریق کشیدن پنجول نیز ممكن است)
2. راه پوست: بیماری هاری از راه پوست سالم قابل سرایت نیست ولی اگر کوچکترین خراش یا زخمی در جلد وجود داشته باشد قابل انتقال خواهد بود.
3. راه مخاطات: امكان پذیر است، بنابر این سگ ها و گربه های به ظاهر سالم در اواخر دوره کمون بیماری، می توانند از طریق لیسیدن لب و چشم و بینی کودکانی که با آنها بازی می کنند صاحبان خود را به بیماری هاری مبتلا نمایند.
4. راه تنفس: امکان پذیر است (خصوصاًدر غارهایی که خفاش آلوده زندگی می کند)
5. راه پیوند اعضاء: دو مورد انتقال در اثر پیوند قرنیه فردیکه مبتلا به هاری بوده و از قرنیه وی جهت 2 نفر استفاده گردیده است، در سال 1373 در ایران گزارش شده است ).
6. انتقال از راه دستگاه گوارش: بعید است ولی حیوانات گوشتخوار ممکن است بندرت از خوردن لاشه حیوانات تلف شده از بیماری هاری به این بیماری مبتلا شوند. ضمناً بایستی از خوردن گوشت و سایر فراورده های دام های مبتلا به هاری خودداری شود.
7. انتقال از راه جفت: بعید نیست.
8. انتقال از طریق وسایل آلوده: بعید است.(چون ویروس هاری بیهوازی است)
9. انتقال بیماری از انسان به انسان: جز در یک بررسی که در سال 1985 در پاکستان بعمل آمده و تعدادی از بچه های نوزاد که توسط یک نفر ختنه شده بودند و مبتلا به هاری شدند و بعداً معلوم شد که شخص ختنه کننده مراحل آخر دوره کمون هاری را طی می نموده و بر طبق عادت سنتی مقداری از بزاقش را در محل ختنه می ریخته مورد دیگری گزارش نشده است. با این وجود هنگام نگهداری و پرستاری از شخص مبتلا به هاری باید رعایت کلیه جوانب احتیاطی به عمل آمده و ضمن استفاده از وسایل حفاظتی کامل ، لوازم و وسایل بیمار با دقت هر چه تمامتر ضد عفونی گردد، ضناً پزشکان موظفند در مورد هر انسفالیت و فلجی با پرسش در مورد حیوان گزیدگی بیمار به بیماری هاری نیز توجه نماید.

 هاری در حیوانات:

کلیه حیوانات خونگرم پستاندار اهلی و وحشی اعم از گوشتخوار ـ علفخوار ـ خفاش ها نسبت به بیماری هاری حساس هستند که این تعداد میزبان های مختلف موجب گسترش وسیع بیماری شده است. مسئله هاری شهری در ایران بیشتر مربوط به سگ و در موارد کمی گربه و سایر حیوانات است.

 علائم بیماری در حیوانات:

دوره نهفتگی در سگ و گربه معمولاً 3 ـ 2 هفته و گاهی چند ماه است. در حیوانات دیگر دوره کمون بر حسب نوع حیوان فرق می كند و در غیر گوشتخواران طولانی تر از گوشتخواران می باشد.نكته جالبی كه باید به آن اهمیت داده شود این است كه در سگ و گربه 3 تا 10 روز قبل از علائم بالینی ( بندرت بیشتر از 3 روز ) ویروس در بزاق حیوان وجود دارد و می تواند بیماری را انتقال دهد. به عبارت دیگر اگر سگ و گربه در زمان گزش آلوده به هاری باشند علائم بالینی حداكثر 5 تا 8 روز بعد در حیوان ظاهر خواهد شد. خوشبختانه با بررسی هائی كه توسط كارشناسان انستیتو پاستور ایران در نقاط مختلف كشور بر روی خفاش ها به عمل آمده تا كنون مورد مثبتی مشاهده نشده است.

 علائم بیماری در حیوان:

اولین علامت بیماری در رفتار و عادات حیوان می باشد، بطوری كه یا:

بیش از اندازه به صاحب خود انس و الفت پیدا می كند و مثل اینكه ا زاو استعانت می طلبد یا عصبانی و بد خو گردیده غذای خود را بخوبی نمی خورد.
پیشرفت بیماری در موارد كمی به صورت فلجی ( هاری ساكت ) در آمده حیوان به گوشه ای پناه برده ابتدا دست ها سپس پاها و بعد سایر اندام ها فلج شده و در اثر فلج دستگاه تنفس تلف می شود.ولی در بیشتر مواقع پس از گذشت دوره تغییر رفتار، حیوان پریشان و مضطرب و كم كم به صورت وحشی و درنده در آمده به گاز گرفتن سنگ و چوب و اشیا مختلف پرداخته و خانه خود را ترك و بدون مقصد به هر جا می رود و به هر كس و هر حیوان كه سر راه او باشد حمله می كند، پس از مدتی در اثر دوندگی زیاد و گرسنگی و تشنگی به علت عدم امكان بلع كف از دهانش سرازیر شده و مرتباَ به زمین می خورد، صدای پارس حیوان خشن و ناموزون و بریده و حالت درندگی در چهره اش هویدا می باشد. سگ ها اغلب به وسیله مردم كشته می شود و اگر فرار كند بزودی در اثر فلج دستگاه تنفسی خواهد مرد. گربه پس از طی دوره كمون به محل تاریكی می رود و اگربا چراغ به آن جا بروند به افراد حمله می كند و در مورد هاری پنجه های گربه مثل دندان سگ یا گرگ عمل می كند زیرا گربه دائماَ مشغول لیسیدن پنجه هایش می باشد و مرتب پنجه ها آلوده به بزاق می شوند و موقع پنجه كشیدن بر روی دست و پا یا صورت انسان بیماری را ا زراه خراش انتقال می دهد.

در حیوانات نشخوار كننده علائم هاری متفاوت است ولی همگی مشكلاتی از نظر بلع پیدا می كنند و آب و كف از دهانشان سرازیر می شود. در چنین مواردی به هیچوجه نباید دست را داخل دهان حیوان كرد.

در روباه ها گاهی دوره كمون طولانی شده و در این مدت به صورت ناقل سالم در می آیند. در خفاش ها نیز چنین است و گاهی دوره كمون تا یك فصل طول می كشد و در تمام این مدت حتی بدون اینكه دارای تیتر آنتی بادی باشند بیماری را انتقال می دهند. مقدار بزاقی كه گرگ دفع می كند خیلی بیشتر از سگ می باشد. ضمناَ در یك بررسی سگی كه با ویروس نوع اتیوپپی آلوده شده بود پس از ظهور علائم بالینی به تدریج بهبودی یافته و به تناوب مدت 305 روز ویروس رادر بزاق خود داشته. پس امكان ناقل سالم بودن در سگ هم وجود دارد.

علائم بیماری در انسان:

بیماری در انسان دارای 4 مرحله است كه عبارتند از:

الف : دوره كمون بیماری: بین 2 تا 8 هفته و گاهی كمتر تا 5 روز و به طور نادر تا 1 سال و بیشتر

عوامل موثر در دوره كمون:

»» فاصله محل گاز گرفتگی تامغز: هر چه این فاصله كمتر باشد بیماری زودتر ظاهر خواهد شد.
»» وسعت جراحات: هر چه وسعت جراحات بیشتر باشد انتشار ویروس بیشتر و دوره كمون كوتاه تر خواهد بود.
»»  نوع حیوان مهاجم: گاز گرفتگی به وسیله حیوانات وحشی خصوصاَ گرگ خطرناك و سریع الانتشارتر از گزش حیوانات اهلی است.
»» كیفیت محل گاز گرفتگی: گاز گرفتگی هایی كه از روی لباس انجام گیرد دوره كمون بیشتری از موارد مشابه در نقاط عریان بدن را خواهد داشت.
»» سن: در بچه ها دوره كمون كوتاه تر از بزرگسالان می باشد.
عوامل دیگر: عوامل دیگری مثل حدت ویروس و راه ورود ویروس در دوره كمون بیماری موثرند ( اگر ویروس ا زراه تنفس وارد شوند دوره كمون كوتاه تری خواهد داشت ).

ب: دوره مقدماتی بیماری: این دوره 2 تا 3 روز قبل از ظهور علائم اصلی بیماری بوده و دوتا سه روز و گاهاَ یك هفته تا ده روز بطول می انجامد.

نشانه های مهم این دوره:

 خستگی ، بی اشتهایی ، افسردگی ، بیقراری ، تف اندازی ، سوزش و خارش و گاهی درد محل گزیدگی ، هیجان ، تحریك پذیری ، بی خوابی ، تب و دردهای شكمی.

ج: دوره بر انگیختگی:

مهم ترین علائم:

»» تحریك پذیری شدید، بیمار در اثر كوچكترین صدا یا نور یا سایر محرك هابه شدت متشنج شده و دچار انقباضات شدید عضلانی شده، خود را به در و دیوار زده و اطراف دهان را كف می پوشاند.
»» عطش، بیمار عطش فراوان داشته ولی به علت انقباض عضلات گلو قادر به نوشیدن آب نمی باشد و هنگام نوشیدن عق می زند و احساس خفگی می نماید.
»»هیدروفوبی ، بیمار بادیدن یا شنیدن صدای آب به شدت تحریك می گردد.
»» آئروفوبی ، عبور هوا از روی صورت نیز باعث تحریك بیمار می شود.

نكته: انسان هار بطور كلی نسبت به تمام محرك های فیزیكی، شیمیایی، حسی، بویایی عكس العمل شدید نشان می دهد ولی این عكس العمل ها و رفتار های تهاجمی 1 تا 5 دقیقه بیشتر طول نكشیده و در فواصل پیدایش آن ها بیمار خسته و كوفته ، آرام و بیحال بر روی تخت یا زمین می افتد.

»» صدای بیمار خشن ، لب ها برگشته ، نگاه او ثابت و متحیر و مردمك چشم متسع و اشك از چشما ن وی سرازیر می شود، گاهی حالت لوچی ظاهر می گردد.
»» غالباَ استفراغ شدید و خون آلود وجود دارد.
»» قدرت تكلم از بیمار سلب شده صدائی شبیه به صدای حیوان مهاجم از خود در می آورد.
»» درجه حرارت بدن كمی بالا می رود و ندرتاَ به 40 درجه می رسد، عرق در ابتدای بیماری زیاد است ولی به تدریج كم می شود.

د: دوره اغماء: بیمار به تدریج با افزایش و تشدید انقباضات عضلانی و نخوردن غذا و نیاشامیدن آب ناتوان و فرسوده شده و در اثر انقباضات شدید عضله قلب و بالاخره فلج دستگاه تنفسی فوت می نماید. ضمناَ نوع فلج در بیمار هار از نوع بالارونده و قرینه می باشد به همین جهت گاهی با بیماری گیلن باره اشتباه می شود. نكته جالب اینكه از ابتدا تا انتهای بیماری هوش و هواس بیمار پابرجا بوده و به اطرافیان خود با ایما و اشاره توصیه می كند كه به او نزدیك نشوند و این یك معیار تشخیص برای پزشك معالج می باشد.

هـ : مرحله مرگ

 تشخیص هاری:

مورد مظنون ( Suspected ):هر نوع تماس مشكوك انسان با بزاق حیوان ( تا مدت حداكثر 14 روز در گوشتخواران و 3 الی 4 ماه در علفخواران ) به عنوان حیوان گاز گرفتگی و مشكوك به هاری بوده بایستی ثبت و گزارش گردند.
تشخیص محتمل ( Probable ):بروز علائم بالینی آنسفالو میلیت (ترشح بزاق، سر درد، هیدروفوبی، فتوفوبی و…) با توجه به سابقه بیمار (تماس با بزاق حیوان و یا گزش و یا پیوند عضو).
تشخیص قطعی ( Define ):جداكردن ویروس از مغز و یا بزاق و یا پوست ناحیه گردن و یا مشاهده اجسام نگری درسلولهای عصبی مغز

توضیح : كلیه موارد ب و ج ( محتمل و قطعی ) می بایستی به عنوان مورد هاری ثبت و ضمن گزارش تلفنی فوری در آمار ماهیانه نیز منظور و فرم بررسی همه گیرشناسی انفرادی جهت آنان تكمیل و از طریق معاونت بهداشتی دانشگاه ها و دانشكده های علوم پزشكی به اداره كل پیشگیری و مراقبت بیماریها ارسال گردد.

تشخیص هاری در انسان:

الف : قبل از بروز علائم :

1. تشخیص هاری در حیوان مهاجم بوسیله دكتر دامپزشك.
2. تحت مراقبت قرار دادن سگ گزنده به مدت 10 روز تمام ، و اگر تا روز تزریق نوبت چهارم واكسن(روز چهاردهم)سگ زنده ماند مسلماَ هار نیست و باید از ادامه واكسیناسیون شخص گزیده شده خودداری شود.
3. كشتن حیوان مشكوك به هاری و ارسال سر حیوان به انستیتو پاستور( بریدن سر حیوان باید بوسیله مامورین دامپزشكی یا بهداشت با استفاد هاز وسائل كامل خفاظتی انجام می گیرد و در یك كیسه نایلونی ضخیم غیر قابل نفوذقرار داده و آن را در یك یخدان پر از یخ قرار می دهند ).
4. نمونه برداری از بافت مغز با استفاد ه از كیت های مخصوص نمونه برداری.

ب : بعد از ظهور علائم و مرگ :

پس از ظهور علائم هاری و به منظور تشخیص قطعی بیماری در انسان پس از فوت می بایستی مراتب تلفنی با بخش هاری و به منظور نمونه برداری ( اتوپسی ) اعلام و هماهنگی و اقدام لازم بعمل آید.

درمان :

هر چند بیمار مبتلا به هاری پس از ظهور علائم بالینی قاعدتاَ محكوم به مرگ می باشد ولی بدلیل اینكه سه مورد بهبودی از بیماری در انسان و موارد بیشتری در حیوانات گزارش شده است. بیمار را باید تحت مراقبت های ویژه قرار داد به این ترتیب كه او را در یك اطاق كم نور در محلی بی سر و صدا و ساكت و آرام بستری نموده اقدامات زیر را انجام داد :

•  تامین تعادل الكترولیتی.
•  تزریق داروهای آرامبخش و ضد تشنج.
•  تزریق آنتی بیوتیك در صورت وجود عفونت.
•  ساكشن مواد ترشحی از ریه و باز نگهداشتن راههای تنفسی و در صورت امكان استفاد ه از دستگاه ریه مكانیكی.

نكته: افرادی كه از بیماران هار مراقبت می نمایند باید قبلاَ بر علیه بیماری هاری واكسینه شده باشند و در تمام مدت تماس از ماسك ، دستكش ، عینك ، و گان استفاده نمایند. ضمناَ تمام كسانیكه با بیمار هار تماس مخاطی داشته یا در معرض تماس با بزاق و تراوشات دهان بیمار قرار گرفته اند علی الخصوص كه دارای زخم باز یا ترك خوردگی در دست و پا باشند اگر قبلاَ واكسینه نشده اند باید یكدوره كامل واكسن ( پنج نوبت ) تزریق نمایند.
جسد شخص فوت شده از بیماری هاری نباید بطور معمول كفن و دفن شود بلكه باید جسد را پس از ضد عفونی در یك قطعه بزرگ نایلون ضخیم غیر قابل نفوذ پس از پاشیدن پودرهای ضد عفونی كننده پیچیده و به صورت بسته بندی دفن بهداشتی نمایند.

اقدامات درمان پیشگیری در مورد افراد حیوان گزیده :

افرادی كه مورد گاز گرفتگی حیوانات قرار می گیرند اگر بلافاصله و در اسرع وقت به مراكز درمان پیشگیری مراجعه و تحت اقدامات درمان پیشگیری قرار گیرند می توان از ابتلای به بیماری هاری در آن ها جلوگیری كرد.

این اقدامات عبارتند از :

1. زدودن و خارج ساختن ویروس هاری از محل زخم :
مهم ترین قسمت پیشگیری از هاری ( تا 50% ) رعایت كامل همین نكته است ، برای این كار لابلای زخم را با آب تمیز و صابون ( با استفاد ه از برس ) حداقل به مدت 5 تا 10 دقیقه عمیقاَ شستشو و در جریان آب روان قرار دهید.
2. خارج کردن کف صابون از لابلای زخم :
با استفاده از شیلنک آب یا پیستوله آب پاش و بوسیله برس، زیرا باقی ماندن صابون بعضی مواد ضد عفونی کننده را که بدنبال شستشو مورد استفاده قرار خواهد گرفت خنثی می کند.
3. قطع کامل قسمت های له شده و نکروزه.
4. ضد عفونی زخم با الکل 4 تا 70 درجه یا محلول بتادین 1% یا سایر مواد ضد عفونی کننده.
5. زخم حیوان گزیدگی را نباید بخیه زد ، چون ویروس هاری بیهوازی بوده و در مقابل نور و اکسیژن هوا خاصیت حیاتی خود را از دست می دهد.البته در مورد زخم های بسیار عمیق که شریان های خونریزی دهنده دارند استثنائاً می توان شریان را بخیه زد که در این صورت می بایستی مقداری سرم ضد هاری را در داخل زخم انفیلتره نمود.
6. تزریق سرم ضد هاری :
بخصوص در گزش توسط حیوانات وحشی ، متواری شدن حیوان مهاجم ، زخم های عمیق و متعدد بویژه در ناحیه سر وصورت و گردن یا نوک انگشتان ( 20 واحد به ازای هر کیلو گرم وزن ، نصف آن در عضله و نصف دیگر در داخل و اطراف جراحت ، اگر بیش از 5 میلی لیتر باشد در دو محل جداگانه تزریق گردد ).
7. تزریق واکسن ضد هاری :
در پنج نوبت در روز های 0 ـ 3 ـ 7 ـ 14 ـ 30 ( + 90 ) حتماً در عضله دلتوئید، در اطفال کمتر از 2 سال در ناحیه فوقانی جانبی ران (10 ـ 7 روز بعد از واکسیناسیون آنتی بادی در بدن شخص ظاهر می شود).

نكته : در افراد زیر دز اولیه واكسن به 2 برابر افزایش می یابد: بیماری مزمن (نظیر سیروز كبدی) ، نقص ایمنی مادر زادی یا ابتلا به ایدز ، مصرف كورتیكو استروئید هاو داروهای ضد مالاریا ، فقر غذایی ، مرا جعه با تاخیر (48 ساعت یا بیشتر) ، در افرادیكه تزریق واكسن و سرم لازم باشد ولی سرم در دسترس نباشد.

عوارض واکسن : ندرتاً سرخی و تورم ناحیه تزریق ، تورم غدد لنفاوی مجاور و گاهی سردرد ، سرگیجه ، تهوع ، درد های عضلانی ، خارش و کهیر ( که با مصرف آنتی هیستامین و کورتون و اپی نفرین برطرف خواهد شد) آنسفالیت ، بسیار ندرتاً 4 ـ 1 هفته بعد از واکسیناسیون.

8. تزریق سرم و واکسن ضد کزاز .
9. آنتی بیوتیک تراپی:ه منظور پیشگیری از عفنت های ثانویه ( پنی سیلین ، آموکسی سیلین ، سفالکسین ) به مدت 10 ـ 7 روز.
10. تحت مراقبت قرار دادن حیوان مهاجم :
به مدت 10 روز، اگر حیوان تلف شد واکسیناسیون تا آخر ادامه می یابد، و اگر سالم بود حیوان مسلماً هار نیست و ادامه واکسیناسیون لازم نیست.
11. نمونه برداری از حیوان مهاجم مشکوک.

 برنامه كنترل و پیشگیری در سطح مراكز بهداشتی درمانی

1. آموزش مردم در زمینه اهمیت بیماری ، راههای سرایت و راههای جلوگیری از ابتلا به بیماری
2. ایجاد هماهنگی بین واحدهای مختلف مستقر در سطح منطقه از قبیل شهرداری ـ دامپزشكی ـ محیط زیست ـ بخشداری و…جهت اقدامات مربوط به بهسازی محیط و جمع آوری و دفن صحیح زباله ـ اتلاف سگهای ولگرد و..
3. جلب همكاری و مشاركت مردم در زمینه جمع آوری و دفن صحیح زباله؛
4. آموزش دامداران و روستائیان در زمینه همكاری با مسئولین دامپزشكی جهت شناسایی و قلاده زدن و واكسیناسیون سگ های خانگی و گله علیه هاری؛
5. آموزش دامداران در زمینه عدم كشتارهای غیر مجاز.

نکات مهم در درمان پیشگیری هاری:

1. تحت نظر گرفتن فقط برای سگ و گربه اهلی است، و در حیوانات دیگر که دوره کمون متغییر دارند مصداق ندارد.
2. اگرواکسن تمام شده بود سرم را تزریق كرده و بعد از رسیدن واکسن، دوز اولیه را 3-2 برابرو در جاهای مختلف بدن تزریق كنید.
3. اگر سرم تمام شده بود و تزریق سرم لازم بود دوز اولیه واکسن را 2 برابر تزریق نمایید.
4. سرم هاری و سرم کزاز بایستی دور از محل واکسن همنام خود تزریق شوند.
5. گزش موش خانگی و موش صحرایی و خرگوش نیاز به درمان هاری ندارد. ولی به شستشو، واکسن کزاز و آنتی بیوتیک نیاز دارد.
6. در صورت وجود حساسیت قبلی به آنتی بیوتیکها ( کلر تتراسایکلین، استرپتومایسین ، نئومایسین وآمفوتریسین B ) واکسن هاری با احتیاط مصرف شود و در صورت بروز حساسیت به این آنتی بیوتیکها یا پروتئین مرغی0واکسن، از آمپولهای آنتی هیستامین ، اپی نفرین و کورتیکواستروئیدها استفاده شود.
7. در ایران تا بحال هاری در خفاش گزارش نشده است ولی در کشورهای دیگر مثل آمریکا از منابع اصلی است.
8. پنجه کشیدن گربه (به علت لیسیدن پنجه) همانند گاز گرفتگی در نظر گرفته میشود و درمان هاری میخواهد.
9. از مصرف کورتون و داروهای مضعف ایمنی تا یک ماه پس از آخرین دوز واکسن خودداری شود.
10. از مصرف ویالهای سرمی با تغییر رنگ خودداری شود.
11. گاو، گوسفند، شتر یا بزی که توسط حیوان هار گزیده شده، باید هرچه زودتر ( حداکثر در یک هفته ) زیر نظر دامپزشک ذبح شده و طبق نظر دامپزشک عمل شود.
12. عوارض واکسن ضد هاری نادر بوده و گاهی سبب سرخی و تورم ناحیه تزریق، تورم غدد لنفاوی مجاور، سر درد، سرگیجه، تهوع، دردهای عضلانی، خارش و کهیر میشود، انسفالیت بسیار نادر بوده و در صورت بروز 4-1 هفته بعد رخ میدهد.
13. عوارض سرم ضد هاری نادر بوده، گاهی سبب تب و کمی درد میشود ( آنافیلاکسی، تورم عصبی عروقی و عوارض کلیوی بسیار نادر است ).
14. در زنان حامله و افراد حساس به پروتیین مرغی از واکسن PCEC استفاده نشود و در عوض از واکسنهای VERO یا HDC استفاده شود ( بقیه درمان مثل فرد بدون بیماری قبلی است ).
15. اگر فرد گزیده شده پس از 7 روز از زمان گزش مراجعه کند تزریق سرم هاری ارزشی ندارد.

منبع:پت کلینیک