شیر دوشی یک از مهمترین دستگاه ها در گاوداری است که محور اصلی در مدیریت دامداری جهت بهینه سازی کیفیت و ظرفیت تولید شیر می‌باشد.
شیر دوشی یک محور اصلی در مدیریت دامداری جهت بهینه سازی کیفیت و ظرفیت تولید شیر می باشد. شیردوشی تنها روش استخراج شیر از نوک پستان نیست، بلکه رخدادی است که در آن بسیاری از مکانیسمهای فیزیولوژیکی در بدن گاو شیری تحریک می شود. این وقایع بر مکانیسمهای مؤثر تنظیم کننده ظرفیت و ترکیب شیر، مصرف مواد غذایی و رفتارهای حیوانی اثر می گذارد. بنابراین روش شیر دوشی روی کیفیت و مقدار شیر تولیدی اثر زیادی خواهد داشت. علاوه براین شیر دوشی زمان بسیار مناسبی است تا دامدار گاو را بازدید و کنترل کند.
فیزیولوژی پستان و ترشح شیر
پستان یک غده برون ریز است که شیر تولید شده توسط کیسه های درون غدد پستانی (آلوئولها) در آن ذخیره می گردد.
درون نوک پستان مجرایی وجود دارد که از پوست منشأ گرفته است اطراف کیسه ها را ماهیچه ها فراگرفته اند که با تحریک پستان، منقبض شده و با فشار آوردن به مجموعه کیسه ها، شیر را در مجاری شیر به جریان می اندازد، در فاصله شیر دوشی شیر در مجاری پستان و نوک آن ذخیره می شود.
شرایط سالن شیر دوشی
ساختمان شیر دوشی شامل : سالن شیردوشی، اتاق نگهداری شیر، محوطه انتظار گاوها برای ورود به سالن، اتاق نگهداری ابزار و تجهیزات شیردوشی، حمام و اتاق کارگران می باشد. توجه داشته باشید که در کلیه قسمتهای عنوان شده مسائل زیر رعایت گردد :
– سالن شیردوشی همواره باید تمیز بوده و ظاهری مطلوب داشته باشد.
– سالن شیردوشی باید تجهیزات لازم برای تهویه مناسب، گرمایش و یا سرمایش را داشته باشد.
– لبه ها و گوشه های سیمانی باید دارای خمیدگی باشند تا حیوان آسیب نبیند.
– سطح درونی دیوارها و سقف باید رنگ روشن داشته، قابل شستشو بوده و نسبت به ایجاد لکه مقاوم باشد.
– در شیردوشی باید آب گرم کافی برای شستن گاوها و سالنها در دسترس باشد.
– سالن باید نور کافی داشته باشد.
– درهای ورود و خروج باید استحکام کافی داشته باشند و پهنای آنها متناسب با گاوهایی باشد که از آن عبور می کنند.
– اتاق شیر باید براحتی قابل دستیابی باشد، به آسانی تمیز شود، تهویه مناسب داشته و از امکانات سرمایش و گرمایش لازم برخوردار باشد.
– تمام قسمتهای شیردوشی بویژه اتاق شیر باید به ترتیبی باشد که تا حد امکان از ورود مگس و سایر حشرات به آنها جلوگیری شود.
– کف محوطه انتظار نباید لغزنده باشد.
معرفی دستگاه شیردوشی
ماشین شیردوشی بیش از هر ماشین دیگری در گاوداری کاربرد دارد و در صورتی که توجه خاصی به آن شود می تواند نقش بسزایی در کسب درآمد مزرعه داشته باشد. پایه و اساس ماشین شیردوشی براساس حرکت شیر از پستان بسوی تانکر جمع آوری شیر با حداقل خطر به سلامت دام می باشد. علاوه بر این ماشینهای شیردوشی می توانند در کنترل و یا ایجاد بیماری ورم پستان و همچنین کیفیت شیر نقش بسزایی داشته باشند.
واحد دوشنده شامل قسمتهای زیر می‌باشد
1)چهار فنجان پستانی که هر کدام شامل یک روکش، یک لاینر قابل انعطاف، یک لوله کوتاه ضربان (پالسیشن) و یک لوله کوتاه شیر می باشد.
2) یک خرچنگی
3)یک لوله بلند شیر
4) یک لوله بلند ضربان (پالسیشن)
شیردوشی صحیح
نکات مهم در این زمینه به شرح زیر هستند :
– دست شیردوش می تواند باکتری را از یک گاو به گاو دیگر انتقال دهد. بنابراین ضدعفونی و شست و شوی مرتب دستها با آب و صابون در خلال شیردوشی الزامی است.
– لباس کارکنان شیردوشی همواره باید تمیز و پاکیزه باشد.
– کوتاه کردن موهای بلند روی شکم، پستانها و قسمت عقب حیوان برای تمیز نگهداشتن سیستم پستانی و شیر الزامی است.
مراحل شیردوشی
1- شستن پستان
شستن پستان به دو هدف انجام می شود :
الف) از بین بردن کثافات.
ب) تحریک پستان برای آزاد سازی شیر.
2- خشک کردن
استفاده از حوله های کاغذی یکبار مصرف توصیه می شود.
3- بازدید شیر قبل از دوشش
– تشخیص گاوهای مبتلا به ورم پستان (مشاهده دلمه، در این صورت به تکنسین خبر دهید)
– خارج کردن باکتریهای نوک پستان
– تحریک پستان و آماده سازی برای دوشش
4- اتصال واحد شیردوشی (خرچنگی) به پستان
– نوک پستانها قبل از وصل دستگاه باید خشک و تمیز باشند.
– لوله شیر حد فاصل بین خرچنگی و کاسه پستانک می بایست به حالت S نگاهداشته شود تا از ورود هوا به داخل سیستم جلوگیری بعمل آید.
– کلاهکها باید بدقت روی پستان قرار گیرد.
تذکر مهم : حداکثر 1 دقیقه بعد از شستن پستان خرچنگی باید وصل شود. (در غیر این صورت به دلیل کم شدن هورمون آزاد کننده شیر، شیر کمتری خارج خواهد شد.)
5- بازدید
– کاسه سرپستانها نباید قسمت انتهایی سرپستان را به داخل فرو برد.
– دوشش باید با سرعت و بدون وقفه انجام پذیرد.
6- جدا کردن خوشه شیردوشی از پستان
– برای جدا کردن دستگاه شیردوشی، سوپاپ خرچنگی را بطرف بیرون بکشید. در این حالت هوا داخل فضای بین پستانک و کاسه پستانک وارد شده و در نتیجه خلاء از میان رفته و خوشه شیردوشی از پستان جدا می شود.
– باید توجه داشت که پستان کامل دوشیده شود (با نگاه کردن به جریان شیر در لوله های انتقال شیر و کوچک و شل شدن پستان).
– زمان شیردوشی نباید زیاد طولانی شود زیرا به بافت ظریف پستان آسیب رسانده و موجب ورم پستان می شود.
7- ضدعفونی پستان
ضدعفونی با ماده ضدعفونی مناسب باید انجام شود که با این عمل پوست نوک پستانها نرم می شود.
به دلیل باز بودن مجرای پستان در حدود نیم ساعت بعد از شیردوشی، خطر آلودگی پستان با ضدعفونی کاهش می یابد همچنین ضدعفونی نوک پستان در زمان خشکی نیز بسیار مؤثر است.
در روش اسپری سرپستان، لازم است دوبرابر مواد استفاده شود تا نصف کارایی خوب را داشته باشد.
منحنی شیردهی
– شیردهی با تولید نسبتاً زیاد آغاز می شود و ترشح شیر ادامه می یابد تا اینکه در هفته های 6 – 3 به اوج خود می رسد.
– بعد از رسیدن به اوج تولید، از میزان تولید به تدریج کاسته می شود.
– رسیدن به اوج در گاوهای پرتولید طولانی تر از گاوهای کم تولید است.
– منحنی شیردهی میزان تولید شیر گاو را پس از تولد و ترشح آغوز تا زمان خشکی (تقریباً300 روز) نشان می دهد.
– منحنی : نقطه اوج تولید شیر، سطح تداوم و اثر حوادث خاص بر تولید شیر را مشخص می کند.
– نمودار شیردهی تقریباً ثابت است و از روی آن می توان میزان تولید شیر را براساس اوایل دوره پیش بینی کرد.
– گاوها در اولین دوره شیردهی دارای منحنی شیردهی مسطحی هستند.
– گاوها در اولین دوره شیردهی در سطحی معادل 25% گاوهای بالغ به اوج تولید می رسند.
– گاوهای بالغ نسبت به گاوهای شکم اول در سطح بالاتری از تولید به اوج می رسند ولی تداوم اوج در آن ها چندان مطلوب نیست.
– به کاهش تولید شیر پس از رسیدن به اوج شیردهی تداوم شیردهی گفته می شود.
– تداوم شیردهی به طور میانگین باید در حدود 96 – 94 درصد باشد. مثلاً تولید شیر هر ماه باید تقریباً 95 درصد یک ماه قبل باشد.
– میزان افت تولید پس از سپری شدن اوج تولید شیر در تلیسه 0/2 درصد در روز ودر گاو بالغ 0/3 درصد در روز می باشد.
– تجزیه و تحلیل منحنی شیردهی در تشخیص مشکلات تغذیه ای و مدیریتی گله های شیری حائز اهمیت است.
– تولید بالا نیازمند اوج تولید و تداوم بالا می باشد.
– به ازاء هر کیلوگرم تولید مازاد شیر در زمان اوج تولید، مقدار تولید شیر طی کل دوره شیردهی به میزان 200 تا 300 کیلوگرم افزایش می یابد.
– اگر گاو به اوج تولید نمی رسد پروتئین جیره را کنترل کنید.
– اگر گاو به اوج می رسد ولی نمی تواند آن را حفظ کند به انرژی جیره توجه کنید.
– در گاو با پتانسیل بالای ژنتیکی، اوج شیردهی در سطح بالایی است و دوام شیردهی هم بیشتر است.
– گاوداران باید از میزان تولید شیر در اوج شیردهی به عنوان شاخص عملکرد تولید شیر گله استفاده کند.
– استرس های مختلف مثل استرس گرمائی، حمل و نقل و …. می توانند روی تداوم شیردهی و رسیدن به اوج شیردهی و میزان آن تأثیر منفی داشته باشند که گاهی بسیار مشهود و غیرقابل اجتناب است.
– کوتاه بودن دوره شیردهی ممکن است ناشی از چاقی بیش از حد گاوها، پائین بودن مصرف انرژی یا ژنتیکی باشد.
– درصد چربی و تولید شیر با افزایش میزان تولید کاهش می یابد.
– در طول دوره شیردهی میزان چربی و پروتئین شیر بیش از 3/3 و 3/4 حفظ شود.
– بالا بودن چربی شیر و تولید اندک نشان دهنده ضعف گاوها یا کاهش خوراک مصرفی است.
– پائین بودن درصد چربی نشان دهنده ضعف عملکرد شکمبه به بیماری های متابولیکی یا مشکلات مربوط به ترکیب خوراک می باشد.
– پائین بودن درصد پروتئین نشان دهنده کمبود انرژی است.
سیکل شیردهی از سه مرحله تشکیل شده:
1- اوایل شیردهی (14 تا 100 روز)
در این دوره گاوها به اوج تولید شیر میرسند. بدلیل تأخیر به اوج رسیدن خوراک مصرفی گاوها در این فاز افت وزن دارند.
جیره این گروه برای دست یابی به حداکثر تولید براساس الیاف مؤثر، کربوهیدرات های غیرساختمانی، پروتئین تجزیه نشده در شکمبه و پروتئین محلول متوازن می گردد.
در این دوره باید گاوها را تحریک کرد تا خوراک بیشتری مصرف کنند. مقدار خوراک مصرفی تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله سطح تولید، کیفیت و کیت علوفه، قابلیت هضم و عمل آوری خوراک ها، دفعات خوراک دادن و یکنواختی اجزاء جیره غذا بستگی دارد.
2- اواسط شیردهی (100 تا 200 روز)
اوج خوراک مصرفی اولین در مرحله است. گاوها باید قبل از اتمام 10 هفته اول زایمان به حداکثر خوراک خود برسند. گاو بزرگ جثه باید به ازاء هر 2 کیلوگرم شیر تولید شد حداقل 1 کیلوگرم ماده خشک دریافت کنند.
خوراندن علوفه با کیفیت عالی و در نظر گرفتن سطح الیاف مؤثر باید مورد توجه باشد.
سطح کنسانتره نباید از 2/3 درصد وزن بدن افزایش یابد.
احتیاجات پروتئینی هم در این دوره نسبت به اوایل شیردهی کاهش یابد.
3- اواخر شیردهی (200 تا 305 روز)
کاهش تولید و کاهش خوراک مصرفی در این دوره قابل مشاهده است. گاوها در این دوره افزایش وزن داشته و ذخایر چربی را که در اوایل شیردهی تخلیه شده اند را مجدداً بازسازی می کنند. جیره های غذایی ارزان قیمت با استفاده از منبع نیتروژن غیر پروتئینی و منبع کربوهیدراتی سهل الهضم مورد توجه هستند.
وضعیت بدنی یا BCS
کنترل وضعیت بدنی یا BCS با توجه به نمودار شیردهی و ارتباط آن با نمودار مصرف ماده خشک از مواردی است که در گروه بندی و تنظیم جیره ها اهمیت دارد چرا؟
چون گاوهای خیلی لاغر :
– تولید اندک دارند تولید ذخایر آن ها به اندازه کافی برای استفاده در اوایل شیردهی نیست.
– میزان شیوع به بعضی بیماری های متابولیکی مثل کتوز و جابجایی شیردان در آن ها بالاست.
– دارای ضعف در عملکرد تولیدمثلی هستند.
از طرف دیگر گاوهای خیلی چاق :
– از مشکلات بیشتری در هنگام زایمان رنج می برند.
– میزان مصرف ماده خشک آن ها در اوایل شیردهی مطلوب نیست.
– از بعضی بیماری های متابولیک مثل سندرم کبد چرب و کتوز رنج می برند.
– تولید پائین است.
هدف اینکه گاو در هنگام زایمان دارای شرایط بدنی مناسب باشد.
