Dr.Shayan
05-08-2010, 05:25 PM
مشکلات موجود در صنعت طيور به علت ترکيبي از مشکلات مديريتي، تغذيه اي، عوامل سركوبگر ايمني، عوامل عفوني و عوامل استرس زا مي باشد. استرس در طيور به جهت عوارض اقتصادي شديدي که ايجاد مي کند بسيار حائز اهميت است.
پرندگان در دوران رشد و توليد با عوامل استرس زاي مختلفي مواجه مي شوند، لذا مديريت بايد به گونه اي باشد که اين عوامل کمترين تأثير را بر بازده و سلامتي گله بگذارند. براي اعمال مديريت مناسب بايد عوامل استرس زا و عوارضي که ايجاد مي کنند به درستي شناخته شوند. هدف کنترل اين عوامل و به حداقل رساندن عوارض آنها مي باشد.
استرس يعني محيط شرايطي را براي پرنده ايجاد کرده که بر سلامت و بازده (رشد و توليد) او اثر گذاشته است و بدن پرنده بايد به رخدادهاي نامتعادل مختلفي که تعادل فيزيولوژيک بدن او را بر هم زده اند پاسخ دهد.
بهگزيني هاي ژنتيکي انجام شده در پرندگان صنعتي (ماکيان گوشتي) با هدف بهبود رشد، گوشت واري بيشتر، توليد بالاتر و ضريب تبديل مناسبتر بوده که به همراه حصول به اين اهداف، حساسيت به شرايط محيطي و بيماريها افزايش يافته است. لذا بايد برنامه هاي مديريتي گله به گونه اي باشد كه با برخورداري از شرايط مناسب پرورشي و تغذيه اي حداقل استرس به گله وارد شود، تا گله به اهداف از پيش تعيين شده برسد.
بنابراين بايد عوامل استرس زا به درستي شناخت تا بتوان عوارض آنها را به حداقل رساند. ..
انواع استرس ها:
1) استرس آب و هوايي ( دما و رطوبت نا مناسب)
2) استرس محيطي ( نور، تهويه و بستر نامناسب)
3) استرس تغذيه اي ( کيفيت و توزيع نامناسب غذا)
4) استرس فيزيولوژيک ( مرحله رشد سريع يا بلوغ جنسي)
5) استرس فيزيکي (گرفتن و جابجا کردن پرنده از سالن پرورش به توليد، وزن کشي و بارگيري، مقيد کردن جهت واکسيناسيون)
6) استرس روحي (ترس به علل مختلفي مثل سر و صدا)
7) استرس اجتماعي (تراکم نامناسب، وزن غير يکنواخت، نظم اجتماعي نامناسب در گله)
...
عوارضي که استرس هاي مختلف ايجاد مي کنند:
1- اختلالات توليد مثلي.
2- اختلال در سيستم ايمني بدن
3- اختلالات متابوليسمي
4- افزايش استعداد ابتلا به بيماريها: استرس سبب ازدياد حساسيت به بيماريهاي مثل مارک، نيوکاسل، مايکوپلاسموز، سالمونلوز، آنتريت نکروتيک، آنتريت هموراژيک و بيماريهاي انگلي مي گردد.
براي کنترل استرس در گله بايد تشخيص داد وضعيت پرنده ها نرمال است يا تحت استرس مي باشند. ..
اگر گله از لحاظ عوامل مختلف در وضعيت نرمالي باشد، پرنده ها در سالن به طور يکنواختي پخش مي شوند، راه مي روند، غذا مي خورند، بدن خود را کش و قوس مي دهند، پرهايشان را باز و بسته مي کنند، با بستر بازي مي کنند.
ولي در گله اي که تحت استرس باشد، بسته به نوع استرس علائم مختلفي از خود نشان مي دهد پرنده ها در سالن يکنواخت پخش نشده اند، غذا خوردن، آب خوردن، و تحرکشان طبيعي نبوده و ظاهر مناسبي ندارند. از لحاظ رشد، هوشياري و وضعيت پر در آوري مناسب نيستند.
در ارزيابي هاي انجام شده در گله هاي مختلف مشخص شده گله هايي که حداقل استرس به آنها وارد شود، کمتر دچار بيماري شده و رشد يکنواخت تري خواهند داشت، پاسخ بهتري به واکسنها خواهند داد و گله هايي که با استرس هاي مختلفي روبرو شوند تعداد حذفي و تلفات بيشتري داشته، ابتلا به بيماري ها در آنها بيشتر است.
..
اگر هر کدام از شرايط زير در سالن و پرنده ها ديده شود يعني پرنده ها در معرض استرس مي باشند:
دماي نامناسب سالن و آب (بالاتر يا پائينتر از حد طبيعي)، تراکم زياد پرنده که سبب مي شود فضاي آبخوري و دانخوري کمتري در اختيار پرنده قرار گرفته و پرنده غذا و آب کافي را دريافت نکند و همچنين از لحاظ رشد و توليد دچار مشکل شود. بستر آلوده و مرطوب که سبب رشد عوامل عفوني مختلف (باکتري ها، ويروسها و قارچها) مي شود و استعداد ابتلاي پرنده به بيماريها را افزايش مي دهد. ..
اگر روند افزايش وزن پرنده ها در محدوده استاندارد نيست و از يکنواختي و تناسب فيزيکي مناسبي برخوردار نيستند، روند حذفي و تلفات خارج از محدوده طبيعي است، وضع ظاهري پرها و شاخصهاي ثانويه جنسي (مثلاً رشد تاج و ريش در خروس ها) مناسب نيست، پوست رنگ پريده و چشم ها هوشيار نيستند، زخمهايي روي نقاط مختلف بدن پرنده وجود دارد، توزيع پرنده ها در سالن غير يکنواخت است مثلاً همه دور منبع گرمايي جمع شده اند يا از کوران هوا به گوشه ديوارها پناه برده و روي هم ريخته اند، نوک چيني مناسب در مورد شان اعمال نشده به نحوي که نمي توانند به درستي دان بخورند و علائم ديگر هم بيانگر اين است که عوامل استرس زا به نحوي در سالن حضور دارند و عوارضي را ايجاد مي نمايند که بايد تا حد امکان سعي در حل مشکل و بر طرف کردن آنها داشت و يا در موارد ديگر از رخداد آنها پيشگيري کرد. ..
در استرسهاي مختلف با توجه به نوع عامل واکنش مناسب در برابر آن بايد انجام شود. مثلاً اگر پرنده در استرس گرمايي قرار بگيرد و دماي سالن مطلوب و مناسب نباشد پرنده براي کاهش دماي بدنش بالها را از بدن دور مي کند، تحرک و فعاليت خود را کاهش مي دهد، کمتر غذا مي خورد تا گرماي کمتري به دليل متابوليسم غذا در بدنش ايجاد شود و بيشتر آب مي نوشد. گرماي توليدي بدن پرنده که ناشي از هضم، جذب، متابوليسم، غذا است بايد برابر گرماي دفعي باشد يعني پرنده انرژي و توليد گرما را براي حفظ دماي بدن متعادل مي کند که در اين پروسه تنظيم دماي بدن با کنترل جريان خون به بافتهاي محيطي به ويژه تاج و ريش و پاها صورت مي گيرد. يعني وقتي پرنده نياز به از دست دادن حرارت دارد، جريان خون دفعي به اين بخشها افزايش مي يابد، عروق محيطي متسع شده، گرما از بخشهاي عمقي بدن به سمت بخشهاي سطحي رفته و از بدن دفع مي گردد، که هدف کاهش گرماي توليدي و دفع گرماي اضافي است. ..
حدود 75% از انرژي متابوليسمي پرنده به گرما تبديل مي شود و اين گرما بايد به محيط دفع شود ، لذا کاهش دريافت غذا يک مکانيسم مهم و مطمئن فيزيولوژيک براي کاهش گرماي توليدي در بدن است.
وقتي گرما خيلي زياد مي شود پرنده با مکانيسمهاي معمول نمي تواند گرماي توليدي بدن خود را دفع کند و مجبور است با له له زدن گرما را از لايه هاي مرطوب سيستم تنفسي دفع کند، يعني هوا را به سرعت از دهان خارج کند.
در استرس گرمايي شديد له له زدن وسيله اصلي تنظيم دماي بدن است و گاهي به دليل گرماي زياد، تبخير از سطح کيسه هاي هوايي و ريه ها انجام مي شود و سطح دي اکسيد کربن خون کاهش مي يابد که حتي مي تواند منجر به آلکالوز تنفسي گردد و اختلال شديدي در بازده غذايي جوجه ها ايجاد مي شود و در اين حالت همراه با کاهش دريافت غذا، تعادل پتاسيم و سايز مينرالها به هم مي خورد. در مناطقي که آب و هواي گرم و مرطوب دارند بايد هدف اين باشد که جريان هواي بالاي سر پرنده افزايش يابد و رطوبت بستر بيش از 7 % نشود، نور مستقيم خورشيد نيز به درون سالن نفوذ نکندپس استرس گرمايي سبب کاهش دريافت غذا، نوشيدن بيش از حد آب، اسهال، خيس شدن بستر، دهيدراتاسيون و از دست رفتن آب و الکتروليتهاي ضروري، کاهش وزن گيري و افت توليد مي شود.
به ازاي هر يک درجه افزايش دما متابوليسم به ميزان 30-20 % افزايش مي يابد، در دماي 28 درجه سانتيگراد اشتها به ميزان 12 % کاهش خواهد يافت. اندازه تخم مرغها کوچک شده و کيفيت پوسته افت مي کند، تعداد دفعات جفت گيري کمتر شده، کيفيت اسپرم خروسها افت کرده و ناباروري و توليد تخمهاي بي نطفه افزايش مي يابد.
پس نخست اين که طراحي سالن بايد با توجه به نوع آب و هواي منطقه صورت گيرد، مثلاً در مناطق گرم و مرطوب مناسبترين سالن ها سالن هاي باز هستند و بايد تهويه تونلي در سالن وجود داشته باشد تا هواي خنک بالاي سر پرنده هميشه جريان داشته باشد. اطراف سالن درختکاري باشد تا جريان خنکي از هوا برقرار شود، سقف سالن با شيبي ساخته شود که حرارت کمتري به داخل آشيانه نفوذ کند، سالن در جهتي ساخته شود که بادها جرياني از هوا را در سالن برقرار کنند، نه اينکه کوران ايجاد شود.
در مواقع گرما سقف سالن مرتب آب پاشي گردد، در ساعات گرم روز غذا داده نشود، همچنين خاموشي باعث مي شود تا تحرک گله کمتر شده و گرماي کمتري در بدنشان توليد شود. دماي آب مناسب باشد و ويتامينها و الکتروليتها به آب اضافه شوند تا الکتروليتهايي که از دست مي روند تا حدي جايگزين گردند. سقف سالن تا حد امکان بلند باشد، رنگ سقف به گونه اي باشد که اشعه آفتاب را منعکس کند، حداقل در سالن در هر ثانيه 1- 5/0 متر جريان هوا جابجا شود. دماي ايده آل براي مرغ هاي مادر تخمگذار 25-20 درجه سانتي گراد است. اگر رطوبت و گرماي محيط به حدي زياد باشد که پرنده نتواند با سرعت کافي له له بزند تا حرارت را از بدنش دفع کند، دماي داخلي بدن به تدريج افزايش يافته و حتي منجر به مرگ پرنده مي گردد...
همانطور که قبلا گفته شد دماي طبيعي پرنده 41 درجه سانتيگراد مي باشد، در دماي 20-10 درجه سانتيگراد پرنده بسيار راحت است و دماي 25- 20 درجه را مي تواند تحمل کند و خودش را با آن تطابق دهد ولي بالاتر از آن، استرس گرمايي خود را نشان خواهد داد. اگر دماي عمق بدن پرنده به47 درجه سانتيگراد برسد به علت آسيب گرماي وارده احتمال مرگ وجود دارد.
با افزايش دماي بدن پرنده تعداد تنفس از 20 بار در دقيقه مي تواند به 240 بار در دقيقه برسد. در دماي 34 درجه سانتيگراد و رطوبت نسبي 40 % ، پرنده 80 % کل گرماي توليدي بدنش را از طريق تبخير از دست مي دهد. ولي در همان دما با رطوبت نسبي 50 % تنها نصف گرماي بدن با تبخير از دست مي رود و اين سبب افزايش دماي عمق بدن مي گردد. پرنده اي که به علت استرس گرمايي تلف شده باشد بدنش بسيار خشک، خونش تيره رنگ تر از حالت طبيعي و چينه دان و سنگدان خالي از غذاست.
لذا مناطقي که آب و هواي گرم و مرطوب دارند بايد طراحي سالنهاي مرغداري در آنها به گونه اي باشد که در گرماي شديد استرس کمتري به پرنده وارد شود (سالن هاي باز، دريچه ها با حد و اندازه مناسب، شيب سقفها مناسب، طراحي سيستم تهويه مناسب در سالن، درختکاري در اطراف سالن، انتخاب رنگ مناسب براي سقفها).
در مواقع گرم سال بايد تمهيداتي در نظر گرفته شود. اولاً ترجيحاً در ساعات گرم روز غذا دهي انجام نشود، آب کافي و خنک هميشه در دسترس پرنده باشد و ويتامينها و الکتروليتها به آب اضافه شود، جيره به گونه اي تنظيم گردد که گرماي بيش از حد در بدن پرنده توليد نشود. مثلاً چربيها را که اتلاف حرارتي کمتري دارند به صورت متراکم تر در جيره وارد کنيم تا انرژي کافي تأمين گردد.
از دماي20 درجه سانتيگراد به بالا هر 1 درجه سانتيگراد افزايش دما سبب افزايش مصرف آب به ميزان 6 % مي شود، مصرف آب حدوداً دو برابر مصرف غذاست. لذا در اين حالت بايد آبخوريها سالم و فضاي کافي داشته باشند. بين دماي 38-32 درجه سانتيگراد هر 1 درجه سانتيگراد افزايش دما مصرف غذا را به ميزان 5 % کاهش مي دهد.
اضافه کردن جوش شيرين به آب آشاميدني يا دان پرندگان بسيار مفيد است چون در رطوبت و گرما که پرنده له له مي زند اسيد لاکتيک، کربونيک، فسفريک، سولفوريک، و اوريک بيشتري توليد مي شود و براي تعادل الکتروليتها و تنظيم pH ، نياز به بافر بيشتر مي شود.
در اين حالت جيره بايد از لحاظ ويتامينها و الکتروليتها کاملاً متعادل باشد، پروتئينهاي سهل الهضم در جيره مورد استفاده قرار گيرد و از دادن پروتئين اضافه پرهيز شود، اسيد هاي آمينه بالانس شده و مقدار پروتئين خام جيره به حداقل برسد، چربي جيره متراکم تر شود زيرا اتلاف حرارتي (HI) کمتري نسبت به کربوهيدراتها و پروتئينها دارد.
ويتامينهايي مثل A ,D ,C ,E ,B و Nicotinic acid براي کنترل استرس گرمايي بسيار مفيد هستند. فيزيک دان مناسب باشد و اگر فضا داريم دانخوريها را اضافه کنيم. برنامه ريزي به گونه اي باشد که در پيک توليد گله با استرس گرمايي حاد مواجه نشود. استرس گرمايي سبب مي شود پرنده ها کمتر از حالت عادي غذا بخورند و اين سبب وزن گيري نا مناسب پرنده ها مي شود. بايد اعمال استرس زايي مثل نوک چيني و درجه بندي گله را تا خنک شدن هوا به تأخير انداخت. حفظ تاج کامل خروسها در کنترل استرس گرمايي بسيار مفيد است. ..
براي حفظ کيفيت و پوسته بايد ميزان صدف دان را افزايش دهيم يعني به ازاي هر 20 گرم کاهش دريافت دان 5/1 گرم صدف اضافه کنيم. پرورش مرغ و خروس جداگانه انجام شود و تهويه هر کدام از جنسها متناسب با نياز خودش باشد. تعداد دفعات دان دهي بايد افزايش يابد تا پرنده ها به غذا خوردن تحريک شوند.
نوردهي متناوب در آشيانه هاي بسته سبب بهبود در رشد، بازده و پاسخ ايمني مي شود. در سالنهاي گرم براي بارگيري 6-2 ساعت قبل از بارگيري آخرين بار غذا دهي باشد تا لحظه آخر آب در اختيار پرندگان باشد و بارگيري در ساعات گرم روز انجام نشود. در آب و هواي گرم تعداد پرنده ها در قفس ها مناسب بوده و تراکم در قفس در گرما حدوداً 30 % کمتر باشد.
سرماي مداوم سبب کاهش رشد، ضريب تبديل نامناسب و تلفات زياد مي شود. قلب چنين پرندگاني بزرگ مي شود چون فشار بيشتري به آن وارد شده و در استرس هيپوکسي قرار مي گيرند. استرس سرمايي بر سيستم ايمني ذاتي و سلولي اثر مي گذارد و اثري که استرس سرمايي در سنين اوليه بر پرنده مي گذارد خيلي شديدتر از سنين بالاتر خواهد بود. با تکامل زيادي که از لحاظ انتخاب ژنتيکي در ماکيان تيپ گوشتي رخ داده و منجر به رشد سريع در يک دوره زماني کوتاه شده، سيستم قلبي و عروقي و تنفسي متناسب با آنها تکامل مناسب را پيدا نکرده و بالطبع بدن در شرايطي مثل دماي پائين، توانايي بالانس انرژي نخواهد داشت.
مطالعات انجام شده نشان داده است، در مناطقي که دماي هوا پائين است براي اينکه سيستم بدن جوجه بتواند هموستاز مناسبي داشته باشد، بهتر است جوجه ها را در سنين اوليه با استرس سرمايي اندکي مواجه کرد تا در روزهاي بعد قدرت تطابق بيشتري با دماي پائين داشته و بازده غذايي آنها بهتر شود. در اين حالت غلظت کورتيزول در پلاسماي خون پرندگان کاهش مي يابد و کاهش دما عوارض استرس زاي کمتري بر آنها خواهد داشت. اما حتي اگر دماي محيط پائين باشد، به جهت تأمين حرارت نبايد تهويه را کاهش داد چون اين امر موجب افزايش آمونياک سالن و آسيب به سيستم تنفسي پرنده خواهد شد.
يکي از منابع معمول استرس زا عوامل عفوني هستند رخداد عفونتهاي تحت باليني به دليل بيوسکوريتي ضعيف و مشکلات موجود در سيستم بهداشتي سبب آسيب به سيستم ايمني و عدم توانايي در ايجاد پاسخ مناسب در برابر عوامل استرس زاي مختلف مي شود. عفونت با باکتريهايي که اندوتوکسين دارند سبب کاهش دريافت غذا، کاهش وزن و اختلال در ضريب تبديل مي گردد. در حالت طبيعي چون موکوس روده سالم است، فلور روده اي توانايي پيشگيري از ورود باکتريهاي پاتوژن به جريان خون و کبد را دارد، ولي بيماريها و استرسهاي مختلف سد موکوسي روده را دچار آسيب مي کند و اختلال در سيستم ايمني ايجاد مي شود.
استرسهاي مختلف سبب ايجاد تغييراتي در متابوليسم قندها ، چربيها، پروتئينها، و عناصر کمياب مي شوند.
در حالتي که طيور به علت بيماريهاي مختلف تحت استرس قرار مي گيرند بايد تراکم انرژي و پروتئين جيره افزايش يابد تا کالري دريافتي بهبود يابد، مايکوتوکسين اگر در غذا باشد سبب کاهش دريافت مواد معدني، سرکوب ايمني، نقص در واکسيناسيون، تيتر پائين آنتي بادي پس از واکسيناسيون و افزايش استعداد ابتلا به بيماريهاي ديگر (سالمونلوز، کوکسيديوز، مارک، گامبورو و آنتريت ويروسي) مي شود.
لذا بايد مواد غذايي از منبع مطمئن خريداري و درست نگهداري شوند تا احتمال توليد توکسين به حداقل برسد. بازديد مداوم مواد اوليه جيره بسيار مهم است زيرا قارچ ها سبب از بين بردن سيستم ايمني مي گردد.
..
گله اي که در دوره رشد دچار استرس حاد شود، به علت آسيبي که به سيستم ايمني آنها وارد مي شود بازده خوبي در آينده نخواهد داشت.
محدوديت غذايي که در مرغهاي مادر گوشتي با هدف کنترل وزن انجام مي گيرد يکي از عوامل استرس زا است. چون هم غذا کمتر از نيازشان دريافت مي کنند و هم به خاطر کنترل رطوبت بستر، دسترسي محدودي به آب دارند.
براي به حداقل رساندن اين استرس بايد فضاي دانخوري به حدي باشد که همزمان تمام پرندگان گله بتوانند دان بخورند و دان در حداکثر مدت 3 دقيقه در تمام سالن پخش شود، چون کمبود دان و آب استرس ايجاد خواهد کرد. اگر در زماني که دان داده مي شود فضا هم کم باشد تنها افراد غالب گله مي توانند دان بخورند و اين خود استرس مضاعفي به آنها وارد کرده و رفتارهاي تهاجمي و ضربات مختلف و آسيب هاي جسمي به آنها وارد مي شود.
کمبود مواد مغذي دريافتي، کمبود پروتئين و غذا نخوردن سبب کاهش پاسخ ايمني و افزايش حساسيت به بيماريها مي شود. گرسنگي سبب تغيير فلور ميکروبي دستگاه گوارش شده و آنها نمي توانند عليه پاتوژنها حفاظت مناسب ايجاد کنند و لذا حساسيت به بيماري ها افزايش مي يابد. استرس ناشي از گرسنگي سبب سرکوب ايمني و ابتلا به بيماريهاي مختلف در پرندگان مي شود.
نوک چيني گرچه با هدف حذف استرس نوک زني و آسيب به پرندگان صورت مي گيرد، ولي اگر به روش صحيح انجام نگردد، خود باعث ايجاد استرس ناشي از عدم توانايي در دريافت غذا مي گردد، لذا وزن گيريها را دچار اختلال مي کند.
در هنگام حمل ونقل پرندگان، استرس بسيار زيادي به آنها وارد مي شود به ويژه وقتي از يک پا گرفته مي شوند که احتمال شکستگي در پايشان 3 برابر مي شود و ضربه به عضله، استخوان، و تاندونها وارد مي شود. لذا توجه دقيق کارگر براي کاهش مرگ و مير و استرس جابجايي بسيار مهم است. ..
به جهت مديريت صحيح عوامل استرس زا در مزرعه:
1) توليد کنندگان کارشناسان و نيروي کارگري بايد آموزش صحيح ديده باشند.
2) وضعيتهاي غير طبيعي در گله و استرس ها را تشخيص دهند.
3) آب و دان کافي، بستر مناسب، هواي مناسب و دماي مناسب در اختيار پرندگان باشد.
4) در نقل و انتقالات توجه کافي مبذول گردد.
5) مديريت تغذيه با توجه به بازده و وضعيت سلامتي گله انجام شود.
6) وضعيت سلامت گله با ارزيابي تيتر هاي پس از واکسن، بازرسيهاي دوره اي، ارزيابيهاي کالبدگشايي مورد پايش قرار گيرد.
به هر جهت عوامل استرس زا وجود دارند، هدف تطابق با محيط و حرکت به سمتي است که حداقل صدمه به پرنده وارد شود.
پرندگان در دوران رشد و توليد با عوامل استرس زاي مختلفي مواجه مي شوند، لذا مديريت بايد به گونه اي باشد که اين عوامل کمترين تأثير را بر بازده و سلامتي گله بگذارند. براي اعمال مديريت مناسب بايد عوامل استرس زا و عوارضي که ايجاد مي کنند به درستي شناخته شوند. هدف کنترل اين عوامل و به حداقل رساندن عوارض آنها مي باشد.
استرس يعني محيط شرايطي را براي پرنده ايجاد کرده که بر سلامت و بازده (رشد و توليد) او اثر گذاشته است و بدن پرنده بايد به رخدادهاي نامتعادل مختلفي که تعادل فيزيولوژيک بدن او را بر هم زده اند پاسخ دهد.
بهگزيني هاي ژنتيکي انجام شده در پرندگان صنعتي (ماکيان گوشتي) با هدف بهبود رشد، گوشت واري بيشتر، توليد بالاتر و ضريب تبديل مناسبتر بوده که به همراه حصول به اين اهداف، حساسيت به شرايط محيطي و بيماريها افزايش يافته است. لذا بايد برنامه هاي مديريتي گله به گونه اي باشد كه با برخورداري از شرايط مناسب پرورشي و تغذيه اي حداقل استرس به گله وارد شود، تا گله به اهداف از پيش تعيين شده برسد.
بنابراين بايد عوامل استرس زا به درستي شناخت تا بتوان عوارض آنها را به حداقل رساند. ..
انواع استرس ها:
1) استرس آب و هوايي ( دما و رطوبت نا مناسب)
2) استرس محيطي ( نور، تهويه و بستر نامناسب)
3) استرس تغذيه اي ( کيفيت و توزيع نامناسب غذا)
4) استرس فيزيولوژيک ( مرحله رشد سريع يا بلوغ جنسي)
5) استرس فيزيکي (گرفتن و جابجا کردن پرنده از سالن پرورش به توليد، وزن کشي و بارگيري، مقيد کردن جهت واکسيناسيون)
6) استرس روحي (ترس به علل مختلفي مثل سر و صدا)
7) استرس اجتماعي (تراکم نامناسب، وزن غير يکنواخت، نظم اجتماعي نامناسب در گله)
...
عوارضي که استرس هاي مختلف ايجاد مي کنند:
1- اختلالات توليد مثلي.
2- اختلال در سيستم ايمني بدن
3- اختلالات متابوليسمي
4- افزايش استعداد ابتلا به بيماريها: استرس سبب ازدياد حساسيت به بيماريهاي مثل مارک، نيوکاسل، مايکوپلاسموز، سالمونلوز، آنتريت نکروتيک، آنتريت هموراژيک و بيماريهاي انگلي مي گردد.
براي کنترل استرس در گله بايد تشخيص داد وضعيت پرنده ها نرمال است يا تحت استرس مي باشند. ..
اگر گله از لحاظ عوامل مختلف در وضعيت نرمالي باشد، پرنده ها در سالن به طور يکنواختي پخش مي شوند، راه مي روند، غذا مي خورند، بدن خود را کش و قوس مي دهند، پرهايشان را باز و بسته مي کنند، با بستر بازي مي کنند.
ولي در گله اي که تحت استرس باشد، بسته به نوع استرس علائم مختلفي از خود نشان مي دهد پرنده ها در سالن يکنواخت پخش نشده اند، غذا خوردن، آب خوردن، و تحرکشان طبيعي نبوده و ظاهر مناسبي ندارند. از لحاظ رشد، هوشياري و وضعيت پر در آوري مناسب نيستند.
در ارزيابي هاي انجام شده در گله هاي مختلف مشخص شده گله هايي که حداقل استرس به آنها وارد شود، کمتر دچار بيماري شده و رشد يکنواخت تري خواهند داشت، پاسخ بهتري به واکسنها خواهند داد و گله هايي که با استرس هاي مختلفي روبرو شوند تعداد حذفي و تلفات بيشتري داشته، ابتلا به بيماري ها در آنها بيشتر است.
..
اگر هر کدام از شرايط زير در سالن و پرنده ها ديده شود يعني پرنده ها در معرض استرس مي باشند:
دماي نامناسب سالن و آب (بالاتر يا پائينتر از حد طبيعي)، تراکم زياد پرنده که سبب مي شود فضاي آبخوري و دانخوري کمتري در اختيار پرنده قرار گرفته و پرنده غذا و آب کافي را دريافت نکند و همچنين از لحاظ رشد و توليد دچار مشکل شود. بستر آلوده و مرطوب که سبب رشد عوامل عفوني مختلف (باکتري ها، ويروسها و قارچها) مي شود و استعداد ابتلاي پرنده به بيماريها را افزايش مي دهد. ..
اگر روند افزايش وزن پرنده ها در محدوده استاندارد نيست و از يکنواختي و تناسب فيزيکي مناسبي برخوردار نيستند، روند حذفي و تلفات خارج از محدوده طبيعي است، وضع ظاهري پرها و شاخصهاي ثانويه جنسي (مثلاً رشد تاج و ريش در خروس ها) مناسب نيست، پوست رنگ پريده و چشم ها هوشيار نيستند، زخمهايي روي نقاط مختلف بدن پرنده وجود دارد، توزيع پرنده ها در سالن غير يکنواخت است مثلاً همه دور منبع گرمايي جمع شده اند يا از کوران هوا به گوشه ديوارها پناه برده و روي هم ريخته اند، نوک چيني مناسب در مورد شان اعمال نشده به نحوي که نمي توانند به درستي دان بخورند و علائم ديگر هم بيانگر اين است که عوامل استرس زا به نحوي در سالن حضور دارند و عوارضي را ايجاد مي نمايند که بايد تا حد امکان سعي در حل مشکل و بر طرف کردن آنها داشت و يا در موارد ديگر از رخداد آنها پيشگيري کرد. ..
در استرسهاي مختلف با توجه به نوع عامل واکنش مناسب در برابر آن بايد انجام شود. مثلاً اگر پرنده در استرس گرمايي قرار بگيرد و دماي سالن مطلوب و مناسب نباشد پرنده براي کاهش دماي بدنش بالها را از بدن دور مي کند، تحرک و فعاليت خود را کاهش مي دهد، کمتر غذا مي خورد تا گرماي کمتري به دليل متابوليسم غذا در بدنش ايجاد شود و بيشتر آب مي نوشد. گرماي توليدي بدن پرنده که ناشي از هضم، جذب، متابوليسم، غذا است بايد برابر گرماي دفعي باشد يعني پرنده انرژي و توليد گرما را براي حفظ دماي بدن متعادل مي کند که در اين پروسه تنظيم دماي بدن با کنترل جريان خون به بافتهاي محيطي به ويژه تاج و ريش و پاها صورت مي گيرد. يعني وقتي پرنده نياز به از دست دادن حرارت دارد، جريان خون دفعي به اين بخشها افزايش مي يابد، عروق محيطي متسع شده، گرما از بخشهاي عمقي بدن به سمت بخشهاي سطحي رفته و از بدن دفع مي گردد، که هدف کاهش گرماي توليدي و دفع گرماي اضافي است. ..
حدود 75% از انرژي متابوليسمي پرنده به گرما تبديل مي شود و اين گرما بايد به محيط دفع شود ، لذا کاهش دريافت غذا يک مکانيسم مهم و مطمئن فيزيولوژيک براي کاهش گرماي توليدي در بدن است.
وقتي گرما خيلي زياد مي شود پرنده با مکانيسمهاي معمول نمي تواند گرماي توليدي بدن خود را دفع کند و مجبور است با له له زدن گرما را از لايه هاي مرطوب سيستم تنفسي دفع کند، يعني هوا را به سرعت از دهان خارج کند.
در استرس گرمايي شديد له له زدن وسيله اصلي تنظيم دماي بدن است و گاهي به دليل گرماي زياد، تبخير از سطح کيسه هاي هوايي و ريه ها انجام مي شود و سطح دي اکسيد کربن خون کاهش مي يابد که حتي مي تواند منجر به آلکالوز تنفسي گردد و اختلال شديدي در بازده غذايي جوجه ها ايجاد مي شود و در اين حالت همراه با کاهش دريافت غذا، تعادل پتاسيم و سايز مينرالها به هم مي خورد. در مناطقي که آب و هواي گرم و مرطوب دارند بايد هدف اين باشد که جريان هواي بالاي سر پرنده افزايش يابد و رطوبت بستر بيش از 7 % نشود، نور مستقيم خورشيد نيز به درون سالن نفوذ نکندپس استرس گرمايي سبب کاهش دريافت غذا، نوشيدن بيش از حد آب، اسهال، خيس شدن بستر، دهيدراتاسيون و از دست رفتن آب و الکتروليتهاي ضروري، کاهش وزن گيري و افت توليد مي شود.
به ازاي هر يک درجه افزايش دما متابوليسم به ميزان 30-20 % افزايش مي يابد، در دماي 28 درجه سانتيگراد اشتها به ميزان 12 % کاهش خواهد يافت. اندازه تخم مرغها کوچک شده و کيفيت پوسته افت مي کند، تعداد دفعات جفت گيري کمتر شده، کيفيت اسپرم خروسها افت کرده و ناباروري و توليد تخمهاي بي نطفه افزايش مي يابد.
پس نخست اين که طراحي سالن بايد با توجه به نوع آب و هواي منطقه صورت گيرد، مثلاً در مناطق گرم و مرطوب مناسبترين سالن ها سالن هاي باز هستند و بايد تهويه تونلي در سالن وجود داشته باشد تا هواي خنک بالاي سر پرنده هميشه جريان داشته باشد. اطراف سالن درختکاري باشد تا جريان خنکي از هوا برقرار شود، سقف سالن با شيبي ساخته شود که حرارت کمتري به داخل آشيانه نفوذ کند، سالن در جهتي ساخته شود که بادها جرياني از هوا را در سالن برقرار کنند، نه اينکه کوران ايجاد شود.
در مواقع گرما سقف سالن مرتب آب پاشي گردد، در ساعات گرم روز غذا داده نشود، همچنين خاموشي باعث مي شود تا تحرک گله کمتر شده و گرماي کمتري در بدنشان توليد شود. دماي آب مناسب باشد و ويتامينها و الکتروليتها به آب اضافه شوند تا الکتروليتهايي که از دست مي روند تا حدي جايگزين گردند. سقف سالن تا حد امکان بلند باشد، رنگ سقف به گونه اي باشد که اشعه آفتاب را منعکس کند، حداقل در سالن در هر ثانيه 1- 5/0 متر جريان هوا جابجا شود. دماي ايده آل براي مرغ هاي مادر تخمگذار 25-20 درجه سانتي گراد است. اگر رطوبت و گرماي محيط به حدي زياد باشد که پرنده نتواند با سرعت کافي له له بزند تا حرارت را از بدنش دفع کند، دماي داخلي بدن به تدريج افزايش يافته و حتي منجر به مرگ پرنده مي گردد...
همانطور که قبلا گفته شد دماي طبيعي پرنده 41 درجه سانتيگراد مي باشد، در دماي 20-10 درجه سانتيگراد پرنده بسيار راحت است و دماي 25- 20 درجه را مي تواند تحمل کند و خودش را با آن تطابق دهد ولي بالاتر از آن، استرس گرمايي خود را نشان خواهد داد. اگر دماي عمق بدن پرنده به47 درجه سانتيگراد برسد به علت آسيب گرماي وارده احتمال مرگ وجود دارد.
با افزايش دماي بدن پرنده تعداد تنفس از 20 بار در دقيقه مي تواند به 240 بار در دقيقه برسد. در دماي 34 درجه سانتيگراد و رطوبت نسبي 40 % ، پرنده 80 % کل گرماي توليدي بدنش را از طريق تبخير از دست مي دهد. ولي در همان دما با رطوبت نسبي 50 % تنها نصف گرماي بدن با تبخير از دست مي رود و اين سبب افزايش دماي عمق بدن مي گردد. پرنده اي که به علت استرس گرمايي تلف شده باشد بدنش بسيار خشک، خونش تيره رنگ تر از حالت طبيعي و چينه دان و سنگدان خالي از غذاست.
لذا مناطقي که آب و هواي گرم و مرطوب دارند بايد طراحي سالنهاي مرغداري در آنها به گونه اي باشد که در گرماي شديد استرس کمتري به پرنده وارد شود (سالن هاي باز، دريچه ها با حد و اندازه مناسب، شيب سقفها مناسب، طراحي سيستم تهويه مناسب در سالن، درختکاري در اطراف سالن، انتخاب رنگ مناسب براي سقفها).
در مواقع گرم سال بايد تمهيداتي در نظر گرفته شود. اولاً ترجيحاً در ساعات گرم روز غذا دهي انجام نشود، آب کافي و خنک هميشه در دسترس پرنده باشد و ويتامينها و الکتروليتها به آب اضافه شود، جيره به گونه اي تنظيم گردد که گرماي بيش از حد در بدن پرنده توليد نشود. مثلاً چربيها را که اتلاف حرارتي کمتري دارند به صورت متراکم تر در جيره وارد کنيم تا انرژي کافي تأمين گردد.
از دماي20 درجه سانتيگراد به بالا هر 1 درجه سانتيگراد افزايش دما سبب افزايش مصرف آب به ميزان 6 % مي شود، مصرف آب حدوداً دو برابر مصرف غذاست. لذا در اين حالت بايد آبخوريها سالم و فضاي کافي داشته باشند. بين دماي 38-32 درجه سانتيگراد هر 1 درجه سانتيگراد افزايش دما مصرف غذا را به ميزان 5 % کاهش مي دهد.
اضافه کردن جوش شيرين به آب آشاميدني يا دان پرندگان بسيار مفيد است چون در رطوبت و گرما که پرنده له له مي زند اسيد لاکتيک، کربونيک، فسفريک، سولفوريک، و اوريک بيشتري توليد مي شود و براي تعادل الکتروليتها و تنظيم pH ، نياز به بافر بيشتر مي شود.
در اين حالت جيره بايد از لحاظ ويتامينها و الکتروليتها کاملاً متعادل باشد، پروتئينهاي سهل الهضم در جيره مورد استفاده قرار گيرد و از دادن پروتئين اضافه پرهيز شود، اسيد هاي آمينه بالانس شده و مقدار پروتئين خام جيره به حداقل برسد، چربي جيره متراکم تر شود زيرا اتلاف حرارتي (HI) کمتري نسبت به کربوهيدراتها و پروتئينها دارد.
ويتامينهايي مثل A ,D ,C ,E ,B و Nicotinic acid براي کنترل استرس گرمايي بسيار مفيد هستند. فيزيک دان مناسب باشد و اگر فضا داريم دانخوريها را اضافه کنيم. برنامه ريزي به گونه اي باشد که در پيک توليد گله با استرس گرمايي حاد مواجه نشود. استرس گرمايي سبب مي شود پرنده ها کمتر از حالت عادي غذا بخورند و اين سبب وزن گيري نا مناسب پرنده ها مي شود. بايد اعمال استرس زايي مثل نوک چيني و درجه بندي گله را تا خنک شدن هوا به تأخير انداخت. حفظ تاج کامل خروسها در کنترل استرس گرمايي بسيار مفيد است. ..
براي حفظ کيفيت و پوسته بايد ميزان صدف دان را افزايش دهيم يعني به ازاي هر 20 گرم کاهش دريافت دان 5/1 گرم صدف اضافه کنيم. پرورش مرغ و خروس جداگانه انجام شود و تهويه هر کدام از جنسها متناسب با نياز خودش باشد. تعداد دفعات دان دهي بايد افزايش يابد تا پرنده ها به غذا خوردن تحريک شوند.
نوردهي متناوب در آشيانه هاي بسته سبب بهبود در رشد، بازده و پاسخ ايمني مي شود. در سالنهاي گرم براي بارگيري 6-2 ساعت قبل از بارگيري آخرين بار غذا دهي باشد تا لحظه آخر آب در اختيار پرندگان باشد و بارگيري در ساعات گرم روز انجام نشود. در آب و هواي گرم تعداد پرنده ها در قفس ها مناسب بوده و تراکم در قفس در گرما حدوداً 30 % کمتر باشد.
سرماي مداوم سبب کاهش رشد، ضريب تبديل نامناسب و تلفات زياد مي شود. قلب چنين پرندگاني بزرگ مي شود چون فشار بيشتري به آن وارد شده و در استرس هيپوکسي قرار مي گيرند. استرس سرمايي بر سيستم ايمني ذاتي و سلولي اثر مي گذارد و اثري که استرس سرمايي در سنين اوليه بر پرنده مي گذارد خيلي شديدتر از سنين بالاتر خواهد بود. با تکامل زيادي که از لحاظ انتخاب ژنتيکي در ماکيان تيپ گوشتي رخ داده و منجر به رشد سريع در يک دوره زماني کوتاه شده، سيستم قلبي و عروقي و تنفسي متناسب با آنها تکامل مناسب را پيدا نکرده و بالطبع بدن در شرايطي مثل دماي پائين، توانايي بالانس انرژي نخواهد داشت.
مطالعات انجام شده نشان داده است، در مناطقي که دماي هوا پائين است براي اينکه سيستم بدن جوجه بتواند هموستاز مناسبي داشته باشد، بهتر است جوجه ها را در سنين اوليه با استرس سرمايي اندکي مواجه کرد تا در روزهاي بعد قدرت تطابق بيشتري با دماي پائين داشته و بازده غذايي آنها بهتر شود. در اين حالت غلظت کورتيزول در پلاسماي خون پرندگان کاهش مي يابد و کاهش دما عوارض استرس زاي کمتري بر آنها خواهد داشت. اما حتي اگر دماي محيط پائين باشد، به جهت تأمين حرارت نبايد تهويه را کاهش داد چون اين امر موجب افزايش آمونياک سالن و آسيب به سيستم تنفسي پرنده خواهد شد.
يکي از منابع معمول استرس زا عوامل عفوني هستند رخداد عفونتهاي تحت باليني به دليل بيوسکوريتي ضعيف و مشکلات موجود در سيستم بهداشتي سبب آسيب به سيستم ايمني و عدم توانايي در ايجاد پاسخ مناسب در برابر عوامل استرس زاي مختلف مي شود. عفونت با باکتريهايي که اندوتوکسين دارند سبب کاهش دريافت غذا، کاهش وزن و اختلال در ضريب تبديل مي گردد. در حالت طبيعي چون موکوس روده سالم است، فلور روده اي توانايي پيشگيري از ورود باکتريهاي پاتوژن به جريان خون و کبد را دارد، ولي بيماريها و استرسهاي مختلف سد موکوسي روده را دچار آسيب مي کند و اختلال در سيستم ايمني ايجاد مي شود.
استرسهاي مختلف سبب ايجاد تغييراتي در متابوليسم قندها ، چربيها، پروتئينها، و عناصر کمياب مي شوند.
در حالتي که طيور به علت بيماريهاي مختلف تحت استرس قرار مي گيرند بايد تراکم انرژي و پروتئين جيره افزايش يابد تا کالري دريافتي بهبود يابد، مايکوتوکسين اگر در غذا باشد سبب کاهش دريافت مواد معدني، سرکوب ايمني، نقص در واکسيناسيون، تيتر پائين آنتي بادي پس از واکسيناسيون و افزايش استعداد ابتلا به بيماريهاي ديگر (سالمونلوز، کوکسيديوز، مارک، گامبورو و آنتريت ويروسي) مي شود.
لذا بايد مواد غذايي از منبع مطمئن خريداري و درست نگهداري شوند تا احتمال توليد توکسين به حداقل برسد. بازديد مداوم مواد اوليه جيره بسيار مهم است زيرا قارچ ها سبب از بين بردن سيستم ايمني مي گردد.
..
گله اي که در دوره رشد دچار استرس حاد شود، به علت آسيبي که به سيستم ايمني آنها وارد مي شود بازده خوبي در آينده نخواهد داشت.
محدوديت غذايي که در مرغهاي مادر گوشتي با هدف کنترل وزن انجام مي گيرد يکي از عوامل استرس زا است. چون هم غذا کمتر از نيازشان دريافت مي کنند و هم به خاطر کنترل رطوبت بستر، دسترسي محدودي به آب دارند.
براي به حداقل رساندن اين استرس بايد فضاي دانخوري به حدي باشد که همزمان تمام پرندگان گله بتوانند دان بخورند و دان در حداکثر مدت 3 دقيقه در تمام سالن پخش شود، چون کمبود دان و آب استرس ايجاد خواهد کرد. اگر در زماني که دان داده مي شود فضا هم کم باشد تنها افراد غالب گله مي توانند دان بخورند و اين خود استرس مضاعفي به آنها وارد کرده و رفتارهاي تهاجمي و ضربات مختلف و آسيب هاي جسمي به آنها وارد مي شود.
کمبود مواد مغذي دريافتي، کمبود پروتئين و غذا نخوردن سبب کاهش پاسخ ايمني و افزايش حساسيت به بيماريها مي شود. گرسنگي سبب تغيير فلور ميکروبي دستگاه گوارش شده و آنها نمي توانند عليه پاتوژنها حفاظت مناسب ايجاد کنند و لذا حساسيت به بيماري ها افزايش مي يابد. استرس ناشي از گرسنگي سبب سرکوب ايمني و ابتلا به بيماريهاي مختلف در پرندگان مي شود.
نوک چيني گرچه با هدف حذف استرس نوک زني و آسيب به پرندگان صورت مي گيرد، ولي اگر به روش صحيح انجام نگردد، خود باعث ايجاد استرس ناشي از عدم توانايي در دريافت غذا مي گردد، لذا وزن گيريها را دچار اختلال مي کند.
در هنگام حمل ونقل پرندگان، استرس بسيار زيادي به آنها وارد مي شود به ويژه وقتي از يک پا گرفته مي شوند که احتمال شکستگي در پايشان 3 برابر مي شود و ضربه به عضله، استخوان، و تاندونها وارد مي شود. لذا توجه دقيق کارگر براي کاهش مرگ و مير و استرس جابجايي بسيار مهم است. ..
به جهت مديريت صحيح عوامل استرس زا در مزرعه:
1) توليد کنندگان کارشناسان و نيروي کارگري بايد آموزش صحيح ديده باشند.
2) وضعيتهاي غير طبيعي در گله و استرس ها را تشخيص دهند.
3) آب و دان کافي، بستر مناسب، هواي مناسب و دماي مناسب در اختيار پرندگان باشد.
4) در نقل و انتقالات توجه کافي مبذول گردد.
5) مديريت تغذيه با توجه به بازده و وضعيت سلامتي گله انجام شود.
6) وضعيت سلامت گله با ارزيابي تيتر هاي پس از واکسن، بازرسيهاي دوره اي، ارزيابيهاي کالبدگشايي مورد پايش قرار گيرد.
به هر جهت عوامل استرس زا وجود دارند، هدف تطابق با محيط و حرکت به سمتي است که حداقل صدمه به پرنده وارد شود.