Dr.Hossein.M.Al
07-30-2010, 09:57 PM
مطالب زیر از بیش از 20 پایگاه اینترنتی تهیه و خلاصه گردیده است . آدرس وب سایت های اصلی در پایین مطالب ذکر شده است .
يوزپلنگ داراي بدني كشيده، دست و پاهايي بلند با پنجه هايي كند است كه از قابليت جمع شدن کمی برخوردرند. پوشش بدن نخودی رنگ با خالهاي سياه و گرد و كوچك است و دارای موهای زبر و كوتاهی است. يوز سر كوچكی دارد که چشمانش برای بهتر ديدن از پشت بوته ها، نسبتا بالا قرار گرفته*اند. خط سياه رنگی از گوشة چشم تا گوشة لب*ها امتداد پيدا مي*كند که به خط اشک موسوم بوده و در يوزهای ايراني در مقايسه با يوزهاي آفريقايي، ضخامت بيشتري دارد. طول بدن جانور بالغ 112 تا 135 سانتيمتر، طول دم 65 تا 85 سانتيمتر، ارتفاع در سر شانه 60 تا 75 سانتيمتر و وزن آن 30 تا 55 کيلوگرم مي*باشد. نرها كمي از ماده ها بزرگترند. ستون فقرات انعطاف پذير، كبد بسيار بزرگ، قلب بزرگ، سوراخ*هاي بيني فراخ، ظرفيت افزايش يافتة شش و بدن کشيده و عضلانی، اين گربه را به سريعترين جانور خشكي درجهان تبديل كرده، به طوريکه مکی تواند در يک گام، 7 تا 8 متر طی نمايد. يوز فقط با برخورد يك پا بر روي زمين در هر لحظه، مي*تواند به سرعت 100 كيلومتر در ساعت برسد، ولي نمي*تواند اين سرعت را بيش چند صد متر حفظ كند. در دو مقطع از حركت هيچ پايي به زمين برخورد نمي*كند.
توصيف يوزپلنگ آسيايي
دست و پاهاي بلند، بدنى باريك و كشيده، سينه فراخ و شكم بالاي او شبيه تازي است ولي بر خلاف سگ سانان سر كوچك و گرد، پوزه اي كوتاه و گوش هايي كوچك و گرد دارد. به طور كلي مي توان آن را به" سگي با كله گربه" تشبيه نمود. رنگ پشت زرد كمرنگ تا زرد متمايل به قرمز و زير بدن سفيد است. خالهايى گرد، سياه و توپر وموهايىزبر و نسبتا كوتاه دارد. در بالغين خال هاي روي دم تدريجا در نيمه انتهايي به حلقه هايي بدل مي شود كه سياه رنگ اند و آخرين حلقه پهن تر است. سر يوزپلنگ كوچك و گرد است و چشمانش در بالاى كاسه سر قرار دارد. خط سياه شكيلي معروف به خط اشكي از گوشه چشمان يوزپلنگ تا اطراف بينى و دهانش امتداد دارد كه احتمالا چشمان او را ازآفتاب مصون مي دارد و در شكار به او كمك مي كند. جانور بالغ ناخن*هايى كند و نيمه تورفته دارد كه برخلاف ساير گربه سانان جمع نمي شوند.( هرچند بچه ها تا 6 ماهگي قادرند ناخن ها را جمع كنند.)
اندازه: طول سر و بدن يوزپلنگ بالغ بر ۱۱۲ تا ۱۳7 سانتيمتر، طول دم ۶4 تا 86 سانتيمتر و بلندى شانه*هايش 71 تا 84 سانتيمتر است و وزن حيوان به ۳۴ تا ۵۴ كيلوگرم مى رسد. جنس نر يوز اندكى بزرگتر از جنس ماده است.( اين اندازه ها مربوط به نمونه هاي جمعيت آسيايي است)
خصوصيات: برخوردارى از ستون فقرات انعطاف*پذير، كبد و قلب بزرگ، سوراخ بينى گشاد، ظرفيت بالاى ريه، بدن عضلانى و باريك، يوزپلنگ را تيزروترين شكارچى جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتي معادل 110 كيلومتر در ساعت بدوند.
زيستگاه: يوزپلنگ در دشت هاي بازو تپه ماهورهاي واقع در مناطق استپي و بياباني نيمه كويرى و زيستگاههاى باز ديگرى كه طعمه در آن وجود داشته باشد ديده مي شود. در ايران تعداد معدود يوزپلنگ آسيايى باقيمانده در مناطق حاشيه اي كوير مركزي يافت مي شوند
زمانی بخش های بزرگی از غرب آسیا، آسیای میانه و شبه قاره هند جولانگاه یوزپلنگ آسیایی یا همان یوز ایرانی بود. یوزپلنگ ها در آن دوران همه جا دیده می شدند؛ در طبیعت، در دربار شاهان، در شکارگاه ها و در تابلوهای مینیاتور. اگر امروزه کسی بخواهد یوز آسیایی را ببیند، باید به مناطق صعب العبور کویری در استان های یزد و سمنان ایران سفر کند تا شاید بتواند ردپای این گربه سان زیبا را روی برف های زمستانی مشاهده کند. شکار بی رویه یوز ایرانی، کشتار جانوران تشکیل دهنده زنجیره غذایی یوزها و تخریب زیستگاه آنها از جمله عوامل انسانی و طبیعی بوده که در کاهش جمعیت این جانور نقش داشته و آن را معرض انقراض قرار داده است. خوشبینانه ترین برآورد ها تعداد یوزهای ایرانی را در طبیعت بین ۶۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین می زند. این در حالی است که علاوه بر یوزپلنگ، تنها گربه سان بزرگ باقی مانده در ایران، پلنگ ایرانی است و نسل شیر آسیایی و ببر در این کشور سال هاست منقرض شده است. در سال های اخیر تلاش هایی برای حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی در ایران صورت گرفته است.
يوز ايراني بر خلاف يوز آفريقايي كه در علفزارهاي باز و ساوانها زندگي مي*كند، عمدتا در بخشهای تپه ماهوری وکوهستانی مناطق نيمه بياباني و بياباني کشور زيست می نمايد. در گذشته، اين جانور در اغلب دشتهای نيمه شرقی کشور يافت می شد، ولی با از بين رفتن آهوان دشتزی و تحت تعقيب گرفتن توسط موتورسيکلتهای قدرتمند در دشتهای باز، يوزها ناچار شدند رو به مناطق تپه ماهوری و کوهستانی که زيستگاه قوچ و ميش و کل وبز بوده و از امنيت بيشتری برخوردار است، آورند.
در آفريقا، يوزپلنگها در دشتها و علفزارهای وسيع و باز که به اصطلاح ساوان ناميده می شود زندگی می کنند و تا آنجا که می توانند از جنگلها و بيشه زارها دوری می گزينند. ساوان ها زيستگاه انواع آنتلوپها و غزالهای آفريقايی بوده که طعمه های موردعلاقه يوزهستند و غير از شيرها و کفتارها که گاهی اوقات يوزها را می کشند، عامل تهديد کننده مهم ديگری وجود ندارد. گذشته از آن گودال های آب در بيشتر اوقات سال آب دارند و يوزها مشکل زيادی برای تأمين آب مورد نياز ندارند.
زيستگاه يوز ايرانی در گذشته دشتها و استپهای نيمه شرقی کشور که آهو و جبير نيز در آنها زندگی می کردند و بخشهايی از دشتهای آهوخيز غرب کشور را شامل می شد. درواقع هر منطقه ای را که زيستگاه اين دو گونه آهو محسوب می شد، به شرط برخوردار بودن از امنيت نسبی می توان زيستگاه بالقوه يوز نيز دانست.
ولی با کاهش جمعيت آهو و جبير بعلت شکار بی رويه، تخريب زيستگاه ها و افزايش ناامني بواسطه حضور شکارچيان مجهز به خودروها و موتورسيکلتهای قدرتمند صحرايی، يوزها ناچار شدند از زيستگاه های دشتی باز و وسيع به زيستگاه هايی که دارای عوارض طبيعی بيشتری بودند کوچ نمايند. از اين رو آنها تپه ماهورها و نواحی کوهستانی که از اطراف توسط دشتهای باز احاطه شده اند را انتخاب کردند. چرا که در اين زيستگاه ها ديگر مجالی برای شکارچيان موتورسوار نبود که آنها را تعقيب کرده و بگيرند. از سوی ديگر، به رغم کاهش جمعيت طعمه موردعلاقه شان يعنی آهو و جبير ، جمعيتهای خوبی از قوچ و ميش و کل و بز در اين نوع زيستگاه ها زندگی می کردند. گذشته از آن اين نوع زيستگاه ها با داشتن منابع آبی بيشتر و علوفه مناسبتر در مقايسه با دشتهای خشک، سمداران را از انجام مهاجرتهای طولانی در طول سال بی نياز می کردند و لذا يوزپلنگ ها در تمام طول سال بدون نياز به طی مسافتهای طولانی به غذا دسترسی داشتند.
همانطور که گفته شد زيستگاه های فعلی يوز بر خلاف تصور عامه و آنچه که در فيلمهای مستند ديده می شود، تپه ماهورها و مناطق کوهستانی است. در اين نوع زيستگاه ها، يوزها عمدتا در داخل دره ها و بستر خشک رودخانه هاي کويری که از داخل کوه شروع شده و به داخل دشت امتداد می يابد زندگی می کنند. يوزها آن بخشهايی را در کف دره ها و رودخانه ها برای راه رفتن ترجيح می دهند که از خاک نرمی پوشيده شده است. با اين حال اگر آنها مجبور شوند می توانند به راحتی در مناطق پوشيده از صخره و سنگلاخ هم زندگی کرده و شکار نمايند و حتی می توانند از صخره ها و کوه های مرتفع که صعود از آنها حتی برای انسان مشکل است، بالا رفته و قسمتهای مختلف قلمرو خود را برای بدست آوردن شکار، آب، پناهگاه و يا جفت در زمان جفت يابی زير پا بگذارند.
منابع آبی در اين نوع زيستگاه ها به عوامل مختلفی از قبيل بستر زمين، ميزان بارش ساليانه، دمای هوا، ارتفاع و موقعيت محل و غيره بستگی دارد. در ماه های بارندگی، جانوران با مشکل آب روبرو نيستند، آب باران در حفره های تخته سنگ ها جمع می شود و اصطلاحا سنگاب درست می کند. ولی با گرمتر شدن هوا، بسياری از سنگابها خشک شده و فقط تعدادی از چشمه های دائمی که از منابع زيرزمينی تغذيه می شود، باقی می مانند. اوج کمبود آب در ماه های گرم سال است که عموما در فاصله ماه های خرداد تا شهريور قرار دارد. خوشبختانه سازمان محيط زيست کشورمان آبشخورهايی را به صورت مصنوعی در بسياری از مناطق از جمله زيستگاه های يوزپلنگ ساخته است که در تمام ايام سال آب دارند و مورد استفاده حيات وحش قرار می گيرند.
پوشش گياهی اين زيستگاه ها عموما تُنُک بوده و در مناطق مختلف متفاوت است. مهمترين گونه های بوته ای زستگاه يوزپلنگ ايرانی عبارتند از کاروان کش، شور، اِفِدرا، قيچ، درمنه و گَوَن و از گونه های درختچه ای بايد از گز، تاغ، بَنه (پسته وحشی)، انجير و بادام وحشی نام برد. در فصل بهار زمين پوشيده از علف های سبز و تازه می شود و بوته ها و درختچه ها هم از اواخر زمستان شروع به گلدهی می کنند که همگی منابع غذايی خوبی را برای سمداران تأمين می کنند.
گونه های مختلفی از جانوران نيز در زيستگاه يوز زندگی می کنند. همانطور که پيش از اين توضيح آن رفت، قوچ و ميش و کل و بز از سُمداران اصلی اين زيستگاه ها هستند و در حاشيه اين مناطق که مابين کوه و دشت قرار دارد، می توان سمدارانی نظير آهو، جبير و گورخر را مشاهده نمود. از گوشتخواران بايد به پلنگ، گرگ، انواع گربه وحشی نظير کاراکال و گربه وحشی آسيايی، شغال و روباه اشاره کرد که گونه های بزرگ جثه تر را احتمالا می توان رقيب غذايی يوز در زيستگاهش دانست. کفتار نيز به تعداد بالا در زيستگاه های يوز وجود دارد. ساير پستانداران نظير تَشی، خرگوش و انواع جوندگان نيز ديگر همسايگان يوز در زيستگاهش هستند. از ميان پرندگان بايد از انواع پرندگان شکاری و همچنين پرندگانی مانند هوبره، کبک، تيهو و باقرقره نام برد. انواع خزندگان نظير مارمولکها، بزمجه ها و مارها نيز از ديگر ساکنان زيستگاه يوزپلنگ هستند.
جمعیت فعلی یوزپلنگ ها چقدر است ؟
نتايج آخرين سرشماريهاي انجام شده نشان مي دهد که تنها 60 قلاده يوزپلنگ ايراني باقي مانده اند و نسل اين گونه کم نظير حيواني به شدت در معرض انقراض قرار دارد.
معاون امور زيستگاههاي سازمان محيط زيست کشور با اعلام اين خبر به مهر، گفت: پروژه بين المللي حمايت از يوز پلنگ آسيايي که 6 سال پيش آغاز به کار کرد، توانسته نگاه مديران، محيط بانان و فعالان محيط زيست را به حيات يوز آسيايي معطوف کند. به گفته او، بعد از اجراي اين طرح که از سوي سازمان ملل متحد حمايت مي شود، تمام مشاهدات متخصصان در مطالعه يوز آسيايي که ديگر آن را ايراني مي نامند ثبت مي شود.
امير عبدوست با اعلام اينکه تمام حالات و رفتارهاي يوز در هنگام شکار، غذا خوردن، دويدن و ... بر اساس امکانات GPS نقطه برداري مي شود اضافه کرد: در اين زمينه ضمن تهيه عکس و فراهم کردن ديگر اطلاعات، اينها به دفتر UNDP براي تکميل پروژه حمايت از يوز آسيايي ارسال مي شود.
اين متخصص محيط زيست و حيات وحش با تاکيد بر اينکه طرح بين المللي حمايت از يوز آسيايي توانسته به حفاظت بهتر و با کيفيت تر از اين گونه در حال انقراض کمک کند افزود: منطقه اي که يوز ايراني زندگي مي کند به شدت در کنترل است و روز به روز رصد مي شود و همين توجه به خودي خود کارساز بوده چرا که امنيت اين گونه را از تمامي جهات مثل آب، غذا، زيستگاه و ... تامين کرده است، نيروي هاي اجرايي در اين زيستگاه اضافه شده و به شکلي برجسته زيستگاه يوز پلنگ کنترل مي شود.
معاون امور زيستگاههاي سازمان محيط زيست با اشاره به استفاده از امکاناتي مثل تله گيري، حلقه گذاري، راديومتر و... براي سنجش و مشاهده نحوه حضور در زيستگاه و کريدورهاي مهاجرتي اين گونه وحشي اضافه کرد: تا قبل از اين طرح، اطلاعاتي در اين خصوص نداشتيم و اتفاقا با اين مطالعه براي کارشناسان ثابت شد که آب و غذا و پناهگاه و زيستگاه يوز پلنگ چگونه بايد تامين و مديريت شود.
عبدوست اضافه کرد: در ادامه فعاليتهاي عمراني طرح بين المللي حمايت از يوز پلنگ آسيايي، در مناطقي از پارک ملي کوير، منطقه توران، نايبند، دره انجيري و کالبد بهادران طرح عمراني براي تامين آب و علوفه براي حيوانات طعمه يوز پلنگ ايراني فراهم شد.
تلاش برای حفظ یوزپلنگ آسیایی
پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى، با همکارى برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت ازمحیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. اعتبار این پروژه ۷۲۵ هزار دلار بود و سازمان حفاظت از محیط زیست هم تعهد کرد که معادل همین مقدار پرداخت کند.
هوشنگ ضیایی مدیر پروژه، مى گوید: براى کار مطالعاتى و حفاظتى، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان مى*رود ۸۰ درصد یوزهاى ایران در آن مناطق پراکنده*اند. پارک ملى توران، پارک ملى کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه*هاى حیات*وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد. ۳۲ نفر محیط بان علاقه*مند هم استخدام کردیم به آنها آموزش دادیم تا ضمن حفاظت از منطقه و آماربردارى، از طریق آنها به مردم محلى آموزش هاى لازم داده شود
ويژگي* رفتاري*
برخورداري* از ستون* فقرات* انعطاف* پذير*، کبد و قلب* بزرگ*،* سوراخ* بيني* گشاد*، ظرفيت* بالاي* ريه،** بدني* عضلاني* و باريک** يوزپلنگ* را تيز*روترين* شکارچي* جهان* ساخته* است. آنها قادرند با سرعتي* معادل* *110* کيلومتر بر ساعت* بدوند.
يوزپلنگ* نظم* اجتماعي* منحصر به* فردي* دارد. در ايران* مطالعاتي* درباره يوزپلنگ* صورت* نگرفته* است*؛* اما مطالعات* انجام* شده* در افريقا نشان* ميیدهد که* يوزپلنگ* ماده* به* استثناي* زمان* مراقبت* از توله*ها به* تنهايي* زندگي* مي*کند و يوزپلنگ* نر در مراقبت* از بچه*ها نقشي* بر عهده* ندارد.
توله*هابه* مدت* *18* ماه* در کنار مادرشان* مي*مانند و طي* اين* دوره* که* اهميت* بالايي* در زندگي* توله*ها دارد* چگونگي* شکار و گزير از گزند شکارچيان* ديگر مانند پلنگ** کفتار و گرگ* را مي*آموزند* در *18* ماهگي* توله*ها از مادر جدا مي*شوند* از اين* پس* ممکن* است* توله*ها با هم* شيران* خود حتي* تا *6* ماه* ديگر به* سر برند* در دو سالگي* هم* شيران* ماده* بقيه* را ترک* مي*کنند و نرهاي* جوان* با هم* مي*مانند* در واقع نرها به* تنهايي* يا همراه* برادران* خوني* خود زندگي* مي*کنند اما ماده*ها به* جز زمان* بچه*داري** تنها زندگي* مي*کنند.
برخي* از اين* گروه*ها براي* خود حوزه*اي* تعيين* مي*کنند تا يوزپلنگ* ماده* را براي* جفت*گيري* جلب* کنند* اين* حوزه*ها اغلب* در جاهايي* است* که* در آن* طعمه* و آب* کافي* وجود داشته* باشد* در فصل* جفت*گيري* هر نر براي* خود قلمروي* را انتخاب* مي*کند*. در اين* فصل* نزاع*هاي* خشني* ميان* نرهاي* گروه* در دفاع* از حد و مرز قلمروشان* صورت* مي*گيرد*.
يوزپلنگ*ها معمولا صبح* زود يا غروب* به* شکار مي*روند* پس* از انتخاب* طعمه** که* معمولا حيوانات* ضعيف*تر هستند؛ به* صورت* غير محسوس* به آنها نزديک* شده* و پس* از رسيدن* به* فاصله* حدود *10* تا *30* متر حمله* انفجاري* خود را شروع مي*کنند* پس* از به* زمين* انداختن* طعمه* گلوي* او را با دندانهايش* فشارمي*دهد تا خفه* شود. *
تعقيب* طعمه* معمولا *20* ثانيه* و به* ندرت* بيش* از يک* دقيقه* به* طول* مي*انجامد و در اين* زمان* بيش* از *500* متر شکارش* را دنبال نمي*کند.* قريب* به* نيمي* از تعقيبها موفقيت* اميزند* گاهي* اوقات* شکارچيان* ديگر نظير گرگ* طعمه* او را از چنگش* بيرون* مي*آ*ورند*. يوزپلنگ* مانند پلنگ* قادر به* پنهان* کردن* طعمه*اش* از دسترس* ساير گوشتخواران* نيست* به* همين* دليل* بعد از خوردن* يک* وعده* غذا در بيشتر اوقات* باقيمانده* را از دست* مي*دهد*..
يوزپلنگ حيواني با قدرت شنوايي بسيار بالا و بينايي و شنوايي فوق تصور است كه در دشت*هاي باز زندگي مي*كند، بنابراين وقتي با ماشين، هواپيما يا موتورسيكلت وارد زيستگاه او مي*شويم او از كيلومترها فاصله حضور ما را حس كرده، خود را مخفي مي*كند بنابراين اظهارنظر درباره اقداماتي كه تاكنون براي حفاظت يوز انجام شده كمي زود است.
جهت مطالعه بیشتر در مورد یوز ایرانی به این سایت ها مراجعه کنید
مرکز پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی
- انجمن یوزپلنگ ایران
- انجمن حمایت از حیوانات
- ویکی پدیا
- روزنامه همشهری
- شکار و طبیعت
يوزپلنگ داراي بدني كشيده، دست و پاهايي بلند با پنجه هايي كند است كه از قابليت جمع شدن کمی برخوردرند. پوشش بدن نخودی رنگ با خالهاي سياه و گرد و كوچك است و دارای موهای زبر و كوتاهی است. يوز سر كوچكی دارد که چشمانش برای بهتر ديدن از پشت بوته ها، نسبتا بالا قرار گرفته*اند. خط سياه رنگی از گوشة چشم تا گوشة لب*ها امتداد پيدا مي*كند که به خط اشک موسوم بوده و در يوزهای ايراني در مقايسه با يوزهاي آفريقايي، ضخامت بيشتري دارد. طول بدن جانور بالغ 112 تا 135 سانتيمتر، طول دم 65 تا 85 سانتيمتر، ارتفاع در سر شانه 60 تا 75 سانتيمتر و وزن آن 30 تا 55 کيلوگرم مي*باشد. نرها كمي از ماده ها بزرگترند. ستون فقرات انعطاف پذير، كبد بسيار بزرگ، قلب بزرگ، سوراخ*هاي بيني فراخ، ظرفيت افزايش يافتة شش و بدن کشيده و عضلانی، اين گربه را به سريعترين جانور خشكي درجهان تبديل كرده، به طوريکه مکی تواند در يک گام، 7 تا 8 متر طی نمايد. يوز فقط با برخورد يك پا بر روي زمين در هر لحظه، مي*تواند به سرعت 100 كيلومتر در ساعت برسد، ولي نمي*تواند اين سرعت را بيش چند صد متر حفظ كند. در دو مقطع از حركت هيچ پايي به زمين برخورد نمي*كند.
توصيف يوزپلنگ آسيايي
دست و پاهاي بلند، بدنى باريك و كشيده، سينه فراخ و شكم بالاي او شبيه تازي است ولي بر خلاف سگ سانان سر كوچك و گرد، پوزه اي كوتاه و گوش هايي كوچك و گرد دارد. به طور كلي مي توان آن را به" سگي با كله گربه" تشبيه نمود. رنگ پشت زرد كمرنگ تا زرد متمايل به قرمز و زير بدن سفيد است. خالهايى گرد، سياه و توپر وموهايىزبر و نسبتا كوتاه دارد. در بالغين خال هاي روي دم تدريجا در نيمه انتهايي به حلقه هايي بدل مي شود كه سياه رنگ اند و آخرين حلقه پهن تر است. سر يوزپلنگ كوچك و گرد است و چشمانش در بالاى كاسه سر قرار دارد. خط سياه شكيلي معروف به خط اشكي از گوشه چشمان يوزپلنگ تا اطراف بينى و دهانش امتداد دارد كه احتمالا چشمان او را ازآفتاب مصون مي دارد و در شكار به او كمك مي كند. جانور بالغ ناخن*هايى كند و نيمه تورفته دارد كه برخلاف ساير گربه سانان جمع نمي شوند.( هرچند بچه ها تا 6 ماهگي قادرند ناخن ها را جمع كنند.)
اندازه: طول سر و بدن يوزپلنگ بالغ بر ۱۱۲ تا ۱۳7 سانتيمتر، طول دم ۶4 تا 86 سانتيمتر و بلندى شانه*هايش 71 تا 84 سانتيمتر است و وزن حيوان به ۳۴ تا ۵۴ كيلوگرم مى رسد. جنس نر يوز اندكى بزرگتر از جنس ماده است.( اين اندازه ها مربوط به نمونه هاي جمعيت آسيايي است)
خصوصيات: برخوردارى از ستون فقرات انعطاف*پذير، كبد و قلب بزرگ، سوراخ بينى گشاد، ظرفيت بالاى ريه، بدن عضلانى و باريك، يوزپلنگ را تيزروترين شكارچى جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتي معادل 110 كيلومتر در ساعت بدوند.
زيستگاه: يوزپلنگ در دشت هاي بازو تپه ماهورهاي واقع در مناطق استپي و بياباني نيمه كويرى و زيستگاههاى باز ديگرى كه طعمه در آن وجود داشته باشد ديده مي شود. در ايران تعداد معدود يوزپلنگ آسيايى باقيمانده در مناطق حاشيه اي كوير مركزي يافت مي شوند
زمانی بخش های بزرگی از غرب آسیا، آسیای میانه و شبه قاره هند جولانگاه یوزپلنگ آسیایی یا همان یوز ایرانی بود. یوزپلنگ ها در آن دوران همه جا دیده می شدند؛ در طبیعت، در دربار شاهان، در شکارگاه ها و در تابلوهای مینیاتور. اگر امروزه کسی بخواهد یوز آسیایی را ببیند، باید به مناطق صعب العبور کویری در استان های یزد و سمنان ایران سفر کند تا شاید بتواند ردپای این گربه سان زیبا را روی برف های زمستانی مشاهده کند. شکار بی رویه یوز ایرانی، کشتار جانوران تشکیل دهنده زنجیره غذایی یوزها و تخریب زیستگاه آنها از جمله عوامل انسانی و طبیعی بوده که در کاهش جمعیت این جانور نقش داشته و آن را معرض انقراض قرار داده است. خوشبینانه ترین برآورد ها تعداد یوزهای ایرانی را در طبیعت بین ۶۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین می زند. این در حالی است که علاوه بر یوزپلنگ، تنها گربه سان بزرگ باقی مانده در ایران، پلنگ ایرانی است و نسل شیر آسیایی و ببر در این کشور سال هاست منقرض شده است. در سال های اخیر تلاش هایی برای حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی در ایران صورت گرفته است.
يوز ايراني بر خلاف يوز آفريقايي كه در علفزارهاي باز و ساوانها زندگي مي*كند، عمدتا در بخشهای تپه ماهوری وکوهستانی مناطق نيمه بياباني و بياباني کشور زيست می نمايد. در گذشته، اين جانور در اغلب دشتهای نيمه شرقی کشور يافت می شد، ولی با از بين رفتن آهوان دشتزی و تحت تعقيب گرفتن توسط موتورسيکلتهای قدرتمند در دشتهای باز، يوزها ناچار شدند رو به مناطق تپه ماهوری و کوهستانی که زيستگاه قوچ و ميش و کل وبز بوده و از امنيت بيشتری برخوردار است، آورند.
در آفريقا، يوزپلنگها در دشتها و علفزارهای وسيع و باز که به اصطلاح ساوان ناميده می شود زندگی می کنند و تا آنجا که می توانند از جنگلها و بيشه زارها دوری می گزينند. ساوان ها زيستگاه انواع آنتلوپها و غزالهای آفريقايی بوده که طعمه های موردعلاقه يوزهستند و غير از شيرها و کفتارها که گاهی اوقات يوزها را می کشند، عامل تهديد کننده مهم ديگری وجود ندارد. گذشته از آن گودال های آب در بيشتر اوقات سال آب دارند و يوزها مشکل زيادی برای تأمين آب مورد نياز ندارند.
زيستگاه يوز ايرانی در گذشته دشتها و استپهای نيمه شرقی کشور که آهو و جبير نيز در آنها زندگی می کردند و بخشهايی از دشتهای آهوخيز غرب کشور را شامل می شد. درواقع هر منطقه ای را که زيستگاه اين دو گونه آهو محسوب می شد، به شرط برخوردار بودن از امنيت نسبی می توان زيستگاه بالقوه يوز نيز دانست.
ولی با کاهش جمعيت آهو و جبير بعلت شکار بی رويه، تخريب زيستگاه ها و افزايش ناامني بواسطه حضور شکارچيان مجهز به خودروها و موتورسيکلتهای قدرتمند صحرايی، يوزها ناچار شدند از زيستگاه های دشتی باز و وسيع به زيستگاه هايی که دارای عوارض طبيعی بيشتری بودند کوچ نمايند. از اين رو آنها تپه ماهورها و نواحی کوهستانی که از اطراف توسط دشتهای باز احاطه شده اند را انتخاب کردند. چرا که در اين زيستگاه ها ديگر مجالی برای شکارچيان موتورسوار نبود که آنها را تعقيب کرده و بگيرند. از سوی ديگر، به رغم کاهش جمعيت طعمه موردعلاقه شان يعنی آهو و جبير ، جمعيتهای خوبی از قوچ و ميش و کل و بز در اين نوع زيستگاه ها زندگی می کردند. گذشته از آن اين نوع زيستگاه ها با داشتن منابع آبی بيشتر و علوفه مناسبتر در مقايسه با دشتهای خشک، سمداران را از انجام مهاجرتهای طولانی در طول سال بی نياز می کردند و لذا يوزپلنگ ها در تمام طول سال بدون نياز به طی مسافتهای طولانی به غذا دسترسی داشتند.
همانطور که گفته شد زيستگاه های فعلی يوز بر خلاف تصور عامه و آنچه که در فيلمهای مستند ديده می شود، تپه ماهورها و مناطق کوهستانی است. در اين نوع زيستگاه ها، يوزها عمدتا در داخل دره ها و بستر خشک رودخانه هاي کويری که از داخل کوه شروع شده و به داخل دشت امتداد می يابد زندگی می کنند. يوزها آن بخشهايی را در کف دره ها و رودخانه ها برای راه رفتن ترجيح می دهند که از خاک نرمی پوشيده شده است. با اين حال اگر آنها مجبور شوند می توانند به راحتی در مناطق پوشيده از صخره و سنگلاخ هم زندگی کرده و شکار نمايند و حتی می توانند از صخره ها و کوه های مرتفع که صعود از آنها حتی برای انسان مشکل است، بالا رفته و قسمتهای مختلف قلمرو خود را برای بدست آوردن شکار، آب، پناهگاه و يا جفت در زمان جفت يابی زير پا بگذارند.
منابع آبی در اين نوع زيستگاه ها به عوامل مختلفی از قبيل بستر زمين، ميزان بارش ساليانه، دمای هوا، ارتفاع و موقعيت محل و غيره بستگی دارد. در ماه های بارندگی، جانوران با مشکل آب روبرو نيستند، آب باران در حفره های تخته سنگ ها جمع می شود و اصطلاحا سنگاب درست می کند. ولی با گرمتر شدن هوا، بسياری از سنگابها خشک شده و فقط تعدادی از چشمه های دائمی که از منابع زيرزمينی تغذيه می شود، باقی می مانند. اوج کمبود آب در ماه های گرم سال است که عموما در فاصله ماه های خرداد تا شهريور قرار دارد. خوشبختانه سازمان محيط زيست کشورمان آبشخورهايی را به صورت مصنوعی در بسياری از مناطق از جمله زيستگاه های يوزپلنگ ساخته است که در تمام ايام سال آب دارند و مورد استفاده حيات وحش قرار می گيرند.
پوشش گياهی اين زيستگاه ها عموما تُنُک بوده و در مناطق مختلف متفاوت است. مهمترين گونه های بوته ای زستگاه يوزپلنگ ايرانی عبارتند از کاروان کش، شور، اِفِدرا، قيچ، درمنه و گَوَن و از گونه های درختچه ای بايد از گز، تاغ، بَنه (پسته وحشی)، انجير و بادام وحشی نام برد. در فصل بهار زمين پوشيده از علف های سبز و تازه می شود و بوته ها و درختچه ها هم از اواخر زمستان شروع به گلدهی می کنند که همگی منابع غذايی خوبی را برای سمداران تأمين می کنند.
گونه های مختلفی از جانوران نيز در زيستگاه يوز زندگی می کنند. همانطور که پيش از اين توضيح آن رفت، قوچ و ميش و کل و بز از سُمداران اصلی اين زيستگاه ها هستند و در حاشيه اين مناطق که مابين کوه و دشت قرار دارد، می توان سمدارانی نظير آهو، جبير و گورخر را مشاهده نمود. از گوشتخواران بايد به پلنگ، گرگ، انواع گربه وحشی نظير کاراکال و گربه وحشی آسيايی، شغال و روباه اشاره کرد که گونه های بزرگ جثه تر را احتمالا می توان رقيب غذايی يوز در زيستگاهش دانست. کفتار نيز به تعداد بالا در زيستگاه های يوز وجود دارد. ساير پستانداران نظير تَشی، خرگوش و انواع جوندگان نيز ديگر همسايگان يوز در زيستگاهش هستند. از ميان پرندگان بايد از انواع پرندگان شکاری و همچنين پرندگانی مانند هوبره، کبک، تيهو و باقرقره نام برد. انواع خزندگان نظير مارمولکها، بزمجه ها و مارها نيز از ديگر ساکنان زيستگاه يوزپلنگ هستند.
جمعیت فعلی یوزپلنگ ها چقدر است ؟
نتايج آخرين سرشماريهاي انجام شده نشان مي دهد که تنها 60 قلاده يوزپلنگ ايراني باقي مانده اند و نسل اين گونه کم نظير حيواني به شدت در معرض انقراض قرار دارد.
معاون امور زيستگاههاي سازمان محيط زيست کشور با اعلام اين خبر به مهر، گفت: پروژه بين المللي حمايت از يوز پلنگ آسيايي که 6 سال پيش آغاز به کار کرد، توانسته نگاه مديران، محيط بانان و فعالان محيط زيست را به حيات يوز آسيايي معطوف کند. به گفته او، بعد از اجراي اين طرح که از سوي سازمان ملل متحد حمايت مي شود، تمام مشاهدات متخصصان در مطالعه يوز آسيايي که ديگر آن را ايراني مي نامند ثبت مي شود.
امير عبدوست با اعلام اينکه تمام حالات و رفتارهاي يوز در هنگام شکار، غذا خوردن، دويدن و ... بر اساس امکانات GPS نقطه برداري مي شود اضافه کرد: در اين زمينه ضمن تهيه عکس و فراهم کردن ديگر اطلاعات، اينها به دفتر UNDP براي تکميل پروژه حمايت از يوز آسيايي ارسال مي شود.
اين متخصص محيط زيست و حيات وحش با تاکيد بر اينکه طرح بين المللي حمايت از يوز آسيايي توانسته به حفاظت بهتر و با کيفيت تر از اين گونه در حال انقراض کمک کند افزود: منطقه اي که يوز ايراني زندگي مي کند به شدت در کنترل است و روز به روز رصد مي شود و همين توجه به خودي خود کارساز بوده چرا که امنيت اين گونه را از تمامي جهات مثل آب، غذا، زيستگاه و ... تامين کرده است، نيروي هاي اجرايي در اين زيستگاه اضافه شده و به شکلي برجسته زيستگاه يوز پلنگ کنترل مي شود.
معاون امور زيستگاههاي سازمان محيط زيست با اشاره به استفاده از امکاناتي مثل تله گيري، حلقه گذاري، راديومتر و... براي سنجش و مشاهده نحوه حضور در زيستگاه و کريدورهاي مهاجرتي اين گونه وحشي اضافه کرد: تا قبل از اين طرح، اطلاعاتي در اين خصوص نداشتيم و اتفاقا با اين مطالعه براي کارشناسان ثابت شد که آب و غذا و پناهگاه و زيستگاه يوز پلنگ چگونه بايد تامين و مديريت شود.
عبدوست اضافه کرد: در ادامه فعاليتهاي عمراني طرح بين المللي حمايت از يوز پلنگ آسيايي، در مناطقي از پارک ملي کوير، منطقه توران، نايبند، دره انجيري و کالبد بهادران طرح عمراني براي تامين آب و علوفه براي حيوانات طعمه يوز پلنگ ايراني فراهم شد.
تلاش برای حفظ یوزپلنگ آسیایی
پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایى، با همکارى برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت ازمحیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. اعتبار این پروژه ۷۲۵ هزار دلار بود و سازمان حفاظت از محیط زیست هم تعهد کرد که معادل همین مقدار پرداخت کند.
هوشنگ ضیایی مدیر پروژه، مى گوید: براى کار مطالعاتى و حفاظتى، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان مى*رود ۸۰ درصد یوزهاى ایران در آن مناطق پراکنده*اند. پارک ملى توران، پارک ملى کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه*هاى حیات*وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد. ۳۲ نفر محیط بان علاقه*مند هم استخدام کردیم به آنها آموزش دادیم تا ضمن حفاظت از منطقه و آماربردارى، از طریق آنها به مردم محلى آموزش هاى لازم داده شود
ويژگي* رفتاري*
برخورداري* از ستون* فقرات* انعطاف* پذير*، کبد و قلب* بزرگ*،* سوراخ* بيني* گشاد*، ظرفيت* بالاي* ريه،** بدني* عضلاني* و باريک** يوزپلنگ* را تيز*روترين* شکارچي* جهان* ساخته* است. آنها قادرند با سرعتي* معادل* *110* کيلومتر بر ساعت* بدوند.
يوزپلنگ* نظم* اجتماعي* منحصر به* فردي* دارد. در ايران* مطالعاتي* درباره يوزپلنگ* صورت* نگرفته* است*؛* اما مطالعات* انجام* شده* در افريقا نشان* ميیدهد که* يوزپلنگ* ماده* به* استثناي* زمان* مراقبت* از توله*ها به* تنهايي* زندگي* مي*کند و يوزپلنگ* نر در مراقبت* از بچه*ها نقشي* بر عهده* ندارد.
توله*هابه* مدت* *18* ماه* در کنار مادرشان* مي*مانند و طي* اين* دوره* که* اهميت* بالايي* در زندگي* توله*ها دارد* چگونگي* شکار و گزير از گزند شکارچيان* ديگر مانند پلنگ** کفتار و گرگ* را مي*آموزند* در *18* ماهگي* توله*ها از مادر جدا مي*شوند* از اين* پس* ممکن* است* توله*ها با هم* شيران* خود حتي* تا *6* ماه* ديگر به* سر برند* در دو سالگي* هم* شيران* ماده* بقيه* را ترک* مي*کنند و نرهاي* جوان* با هم* مي*مانند* در واقع نرها به* تنهايي* يا همراه* برادران* خوني* خود زندگي* مي*کنند اما ماده*ها به* جز زمان* بچه*داري** تنها زندگي* مي*کنند.
برخي* از اين* گروه*ها براي* خود حوزه*اي* تعيين* مي*کنند تا يوزپلنگ* ماده* را براي* جفت*گيري* جلب* کنند* اين* حوزه*ها اغلب* در جاهايي* است* که* در آن* طعمه* و آب* کافي* وجود داشته* باشد* در فصل* جفت*گيري* هر نر براي* خود قلمروي* را انتخاب* مي*کند*. در اين* فصل* نزاع*هاي* خشني* ميان* نرهاي* گروه* در دفاع* از حد و مرز قلمروشان* صورت* مي*گيرد*.
يوزپلنگ*ها معمولا صبح* زود يا غروب* به* شکار مي*روند* پس* از انتخاب* طعمه** که* معمولا حيوانات* ضعيف*تر هستند؛ به* صورت* غير محسوس* به آنها نزديک* شده* و پس* از رسيدن* به* فاصله* حدود *10* تا *30* متر حمله* انفجاري* خود را شروع مي*کنند* پس* از به* زمين* انداختن* طعمه* گلوي* او را با دندانهايش* فشارمي*دهد تا خفه* شود. *
تعقيب* طعمه* معمولا *20* ثانيه* و به* ندرت* بيش* از يک* دقيقه* به* طول* مي*انجامد و در اين* زمان* بيش* از *500* متر شکارش* را دنبال نمي*کند.* قريب* به* نيمي* از تعقيبها موفقيت* اميزند* گاهي* اوقات* شکارچيان* ديگر نظير گرگ* طعمه* او را از چنگش* بيرون* مي*آ*ورند*. يوزپلنگ* مانند پلنگ* قادر به* پنهان* کردن* طعمه*اش* از دسترس* ساير گوشتخواران* نيست* به* همين* دليل* بعد از خوردن* يک* وعده* غذا در بيشتر اوقات* باقيمانده* را از دست* مي*دهد*..
يوزپلنگ حيواني با قدرت شنوايي بسيار بالا و بينايي و شنوايي فوق تصور است كه در دشت*هاي باز زندگي مي*كند، بنابراين وقتي با ماشين، هواپيما يا موتورسيكلت وارد زيستگاه او مي*شويم او از كيلومترها فاصله حضور ما را حس كرده، خود را مخفي مي*كند بنابراين اظهارنظر درباره اقداماتي كه تاكنون براي حفاظت يوز انجام شده كمي زود است.
جهت مطالعه بیشتر در مورد یوز ایرانی به این سایت ها مراجعه کنید
مرکز پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی
- انجمن یوزپلنگ ایران
- انجمن حمایت از حیوانات
- ویکی پدیا
- روزنامه همشهری
- شکار و طبیعت