Dr.Hossein.M.Al
09-18-2010, 06:41 AM
مقدمه :
پرورش شتردر كشور ما سابقه ديرينه دارد و نياكان ما از دير باز ، از گوشت ، پشم و شير شتر استفاده مي كردند . در مورد مبدا و منشاء و زمان دقيق اهلي شدن شتر يك كوهانه عقايد و نظريه هاي متفاوتي وجود دارد ، بعضي موطن اصلي شتر يك كوهانه را عربستان دانسته و معتقدند كه اين حيوان از عربستان ، به آسياي صغير ، آفريقا ، و سپس به ساير نقاط جهان رفته است و بعضي ديگر موطن اصلي شتر را ايران دانسته اند . اما در مورد مكان اهلي شدن شتر هاي دو كوهانه بشتر پژوهشگران معتقدند كه شتر دو كوهانه در منطقه خراسان بزرگ ، مغولستان ،چين ، افغانستان ، و آسياي ميانه بوده است و گروهي معتقدند كه واژه BECTARIAN كه در زبان انگليسي به شتر دو كوهانه اطلاق مي شود از ريشه BACTAR يا باختر است.
در كتاب اوستا، كتاب مذهبي ايرانيان پيش از اسلام ، مطالب زيادي درباره شتر ذكر شده و نگهداري و حمايت از شترتوصيه شده است و حتي آنجاكه از درمان بيماران سخن مي گويند ،به عنوان حق العلاج براي رئيس خانواده ، معادل يك الاغ و براي رئيس شهرستان يك شتر دستمزد تعيين شده است و اين حق العلاج در حقيقت دستمزدي بوده است كه پزشك پس از درمان بيمار دريافت مي كرده است . در كتاب «خرده اوستا» فصل «آفرينگان گهنبار» آيه 10 مي گويد :
«آن كس كه از روي راستي و نيكي و براي روان خويش در اين جهان هزار ماده شتر يا بچه شتر به مردان پاكدين بخشيده باشد در جهان ديگر مزدي بزرگ از آن اوست »
در آيين زرتشت ، شتر مظهر قدرت بوده است و «بارتولومه» نام زرتشت را به معني «دارنده شتر پير» دانسته است و معتقد است كه اين نام از دو كلمه ( زيريت ) و (اشتر ) تشكيل يافته است و برخي ديگر از محققان واژه (زرتشت ) را به معني دارنده شتر زرد يا زرين دانسته اند .
بر طبق حفاري هاي به عمل آمده در شهر باستاني شوش ، بر روي ظروف سفالي تصوير شتر از دوره هاي قبل از هخامنشيان به چشم مي خورد علاوه بر آن نقوش برجسته سر شتري نيز در بناهاي باستاني كردستان يافت شده است كه سابقه استفاده از شتر را به دوران مادها و حتي پيش تر از آن ، به دوره مهاجرت آريائيان به فلات قاره ايران مي رساند و هردوت مورخ معروف در اين باره مي نويسد كه مادها در جنگ با آشوريها در سال 744 قبل از ميلاد از شتر استفاده نمودند .
پيرنيا در تاريخ ايران باستان مي گويد كه در ازمنه مختلف تاريخي ، شتر در ايران وجود داشته كه بيشتر آن ها شتران يك كوهانه و به مقدار كمتر شترهاي دو كوهانه بوده است، شترهاي بلوچي در آن زمان از نظر سرعت شهرت خوبي داشته اند.
در ايران باستان ، داشتن شتر زياد از افتخارات اشخاص محسوب مي شد چون اين حيوان در جنگ و صلح براي حمل آذوقه و غنائم و اسلحه مفيد بوده است ، و اغلب صاحبان آنان بنام شتران خود تخلص مي يافتند و پادشاهان غالباً ميزان ماليات و باج و خراج خود را به تعداد شتر با بار و اشياء قيمتي تعيين مي كردند .
در نوشته هاي هردوت علت پيروزي كوروش كبير بر كرزوس پادشاه ليدي چنين ذكر شده است :
« كوروش به پيشنهاد «هارپاك» دستور داد شتر هاي بنه را پيش صف سپاهيان واداشتند و اسب هاي سواره نظام «ليدي» از هيكل و بوي شترها رم كردندوباعث شدند كه شيرازه لشكر ليدي از هم گسيخته شود و اين درهم ريختگي باعث پيروزي كورو ش شد » .
در خرابه هاي تخت جمشيد ، نقوش برجسته اي بر ديوارها وجود دارد كه نمايانگر بار يافتن يكي از اقوام تحت سلطه پادشاهي ايران به نزد شاه است و اين اقوام به همراه خود يك شتر دو كوهانه به عنوان پيشكش تقديم شاه ايران مي نمايند . همچنين گفته شده قسمت اعظم تجهيزات ارتش داريوش به وسيله شتر حمل مي شده است و در سپاه «يزدگرد سوم» تنها پنجاه هزار شتر خدمت مي كرده اند .
جاده ابريشم كه از دو سه هزار سال قبل از شمال چين ، مغولستان و افغانستان و شمال ايران مي گذشته ، با كشور ما در ارتباط مداوم بوده و بازرگانان ايراني محصولات ابريشم را از چين خريداري و به كشورهاي عرب ، بخصوص امپراطوري روم با شتر منتقل مي كرده اند . توليد كرم ابريشم در خراسان ، مازندران و گيلان نيز در اثر ارتباطات فوق در طي قرون متمادي پر رونق بوده و متاسفانه در قرن اخير رو به انحطاط گذارده است .
شترهائي كه در قافله هاي جاده ابريشم در حركت بوده اند ، از نژاد شتر دو كوهانه بوده و سم هاي مقاومي براي زمين هاي سنگلاخ داشته اند . همچنين به علت پشم و كرك زيادي كه در بدن داشته اند ، در هواي سرد و باد و طوفان هائي كه معمولاً در مناطق كويري مغولستان و دامنه كوههاي هيماليا وجود داشته ، حفاظت مي شده اند .
در روايات تاريخي آمده است ، كه قبل از اينكه اعراب مسلمان سرزمين ماوراءالنهر را فتح نمايند در اين سرزمين سكه هائي بنام سكه هاي خوارزمي رواج داشته است كه برخي از اين سكه ها داراي نقوش آتشكده و تصاوير پادشاهان وبر برخي ديگر تصوير شتري نقش بسته بود كه به سمت راست متوجه بوده است و نقش شتر بر روي اين سكه ها مي تواند ما را از اهميت اين دام در زندگي روزمره ماوراءالنهر مطلع سازد و تا آنجا كه نگارندگان مطلع اند در ميان سكه هاي باستاني بغير از سكه هاي خوارزمي ، سكه ديگري يافت نشده است كه نقش شتر بر آن منقوش شده باشد .
در افسانه ها آمده است هنگامي كه نادر شاه افشار به قصد تسخير هندوستان عازم آن ديار بود ، با لشگري انبوه از فيل سواران مواجه گرديد، جهت مقابله با آنان با سرداران خود مشورت كرد و عاقبت الامر دستور داد كه شتران لشكرش را جمع آوري نمايند و بر پشت آنان هيمه اي بست و دستور داد كه آن هيمه را آتش زدند و بدين گونه بود كه شتران نادر شاه از آتش ترسيدند وبه سوي لشكر هند رم كردند وفيل ها نيز با ديد شترهايي كه بر پشت خود آتش حمل مي كردند به نوبه خود رم كردند ولشكريان هند را زير دست وپاي خود له كردند واين امر باعث شد كه هنديان متحمل شكست بزرگي گرديدند.
در اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي ، شترهاي بلوچستان و كرمان در ژاندارمري جهت حمل و نقل افراد و وسايل بكار مي رفته است و ما در ايران داراي هنگ هاي شتر سوار بوده ايم ، بطوريكه در سال 1319 بيماري سورا تلفات زيادي به هنگ 11 جماز مكران وارد آورد و همچنين در اوايل تاسيس اداره پست در ايران ، در مناطق دور دست و صعب العبور كويري از شتران براي حمل بسته هاي پستي استفاده مي شده است ، و تا همين چند دهه قبل شترهاي ورامين و كرج نيز بخصوص در تابستان ، ميوه تهران را از مزارع به بازارها و ميدان هاي جنوب شهر منتقل مي كردند.
بنابر گزارشات وزارت كشاورزي تعداد شتر در سال 1354 به 300000نفر مي رسيده است كه اين تعداد به تدريج رو به كاهش كذارده و اكنون به كمتر از 140000 نفر رسيده است. در ايران سه نژاد شتر وجود دارد كه عبارتند از : نژاد شتر هاي دو كوهانه ، يك كوهانه و آميخته كه اين نژادها داراي تيره هاي متعددي اند و در اين مقاله اقدام به بررسي اين تيره ها شده است .
اولاد-نژاد دوكوهانه :
همانطور كه مي دانيم نواحي گسترش و پراكندگي شتر دو كوهانه بيشتر در آسياي مركزي ، چين ، مغولستان و افغانستان و به ميزان كمتر ايران و تركيه مي باشد . تعداد اين شتران در ايران بسيار اندك است و فقط در استان آذر بايجان شرقي و اردبيل و گلستان وجود دارند . اطلاعات جمع آوري شده نشان مي دهد كه شتر هاي دو كوهانه از چهار سالگي براي كار مناسب بوده و تا سن 20 سالگي و گاهي 25 سالگي از آنها كار كشيده مي شود . متوسط باري را كه آنها مي توانند حمل كنند 100 تا 150 كيلوگرم است كه اين موضوع مستقيماً با وضع جسماني و مسافتي را كه بايد طي نمايند بستگي دارد . معمولاً مسافت هاي بين 5-15 كيلومتر را كوتاه و مسافت هاي بين 30-45 و گاهي 60 كيلومتر را طولاني مي گويند . در مسافتهاي كوتاه مي توان مقدار بار را تا 250 و حتي 300 كيلوگرم افزايش داد .
ميزان شير شتر هاي دو كوهانه در آذربايجان علاوه بر شيري كه در اختيار بچه شتر در حد سيري قرار مي گيرد در يك دوره 16 تا18 ماه شيرواري 100 كيلوگرم و بندرت به 300 كيلوگرم مي رسد.
در ايران ما دو گونه شتر دو كوهانه داريم كه عبارتند از :
1- شتر دو كوهانه پا بلند .
2- شتر دو كوهانه پا كوتاه .
1 .شتر دو كوهانه پا بلند :
پراكندگي اين نژاد بيشتر در استانهاي اردبيل و آذربايجان شرقي مخصوصا در دشت مغان است . اين شتران بيشتر براي حمل بار در مناطق سرد و خشك بكار مي روند .رنگ پوست و پشم آنها اكثراً قهوه اي و قهوه اي تيره است و در زمستان تقريبا برنگ قرمز در مي آيد .اندازه پشم توليدي آنها بيشتر از پشم شتران يك كوهانه ، و ميزان پشم در بالاي دستها ، زير گردن و بالاي گردن بيشتر از ساير جاهاي بدن است .ميزان توليد پشم نژاد پا بلند كمتر از ميزان توليد پشم نژاد پا كوتاه است . خصوصيات اين نژاد عبارتد از : داشتن دو كوهان گرد و برجسته متمايز است كه كوهان اول بر روي استخوان خاجي قرار داد .
قسمت بالاي اين كوهانها نيز پوشيده از پشم هاي بلند است . كه رنگ آنها معمولا ً تيره تر از رنگ پشم ساير اجزاي بدن است ، اين شتران همچنين داراي گردني ستبر و قوي مي باشند كه آنان را براي حمل بار ياري مي دهد ، ستون فقرات پوشيده از گوشت است (كوهان ها در مقايسه با كوهان هاي شتران پا كوتاه ، از يكديگر فاصله بيشتري دارند.) پاها كشيده و بلند است ، و دست ها كوچكتر از پاها بوده و قسمت بالائي آن ها پوشيده از پشم انبوه است . اين شتران توسط عشاير « ايل سون » نگهداري مي شوند .آمار دقيقي از آنان در دست نيست و تعدادشان در حدود 40 نفر شتر است .
2- شتردوكوهانه پاكوتاه :
اين نژاد نيز در استان هاي اردبيل و آذربايجان شرقي وجود دارد ، رنگ پشم آنها قهوه اي و قهوه اي تيره است . ميزان توليد پشم آن ها بيشتر از نژاد پابلند است . اين نژاد نيز در دشت مغان و در نزد عشاير «ايل سون » نگهداري مي شود . از اين نژاد نيز براي باركشي استفاده مي شود . تعدادشان بسيار اندك است و در حدود 30-40 نفر است.ميزان گوشت آنان با ميزان گوشت پابلند مساوي است ، اما ميزان توليد پشم آنان از ميزان توليد پابلند بيشتر است ، پاهايشان در مقايسه يا در مقايسه يا نژاد پا بلند كوتاه تر است. ارتفاع اين شتران در مقايسه با ارتفاع شتران پابلند كمتر است و كوهان ها در شتران پاكوتاه نزديك به هم مي باشند.
3 - نژاد شتر آميخته :
شتر آميخته شتري است كه از تلاقي شترهاي دوكوهانه ويك كوهانه بوجود مي آيد . اين روش در كشورهاي روسيه ، افغانستان ، ايران و تركيه رواج دارد. نسل F1 حاصل از اين تلاقي در كشورهاي مختلف بنام هاي گوناگون خوانده مي شوند . مثلا در تركيه تولو Tulu ، در عربستان سعودي ماجن Majen ، در تركمنستان اينر Iner ، و در قزاقستان بوتوآر Bertuar گفته مي شود . در ايران نيز ، نسل F1 چنانچه شتر نر بود به آن بوغور Boghor و چنانچه ماده بود هاچامايا Hachamaia ناميده مي شود . بطور كلي نسل F1 از اين نوع تلاقي اكثراً بزرگتر و سنگين تر از پدر و مادر خود مي باشند.چنانكه بلندي آنها به 23/2 متر و وزن بدن به 900تا950 كيلوگرم مي رسد. بدين جهت بيشتر از آنها براي باركشي و شخم زني استفاده مي شود . كار با آنها آسان تر است چون آنها صبور تر بوده و همچنين اين شتران زودتر از شتران يك كوهانه و دو كوهانه بالغ مي شوند.
نسل F1 را اگر با شتر نر دو كوهانه آميزش دهند حاصل آن شتر دو كوهانه خواهد بود كه تنبل ، كودن ، ضعيف و غير طبيعي ( آنورمال )است ، بدين جهت از تلاقي نسل F1 به بعد توصيه نمي شود . تعداد شترهاي آميخته در حدود 200 نفر شتر است.
شتر آميخته دامي است پر قدرت كه بوسيله پالان مورد استفاده قرار گرفته من حيث المجموع خوش اندام بوده و سر كوچك بي نهايت ظريف ، سر و گردن كوتاه خيلي كشيده ، دم كوتاه ، كرك هاي دراز و مجعد روي پيشاني و قفا ، و زير چانه دارد و لب تحتاني و سر و گردن و سينه و ساعد و دم آن كشيده است ، و همانطور كه گفته شد اين شتران ، شتراني چاق و سنگين هستند كه با ظرفيت كار شديد تناسب دارند.
نژاد يك كوهانه :
اكثريت شتران كشور را شتران يك كوهانه تشكيل مي دهند كه اين شتران در چهارده استان كشور پراكنده اند، كه اين استانها عبارتند از سيستان و بلوچستان ، خراسان، يزد ،كرمان ، گلستان سمنان ، هرمزگان ، بوشهر ، فارس ، خوزستان ، اصفهان و آذر بايجان شرقي ، اردبيل و قم كه از اين ميان بالاترين تعداد شتران در دو استان سيستان و بلوچستان و خراسان وجود دارد . شتران يك كوهانه ايران داراي تيره هاي مختلفي اند كه ما در اينجا به بررسي اين تيره ها بصورت اجمالي مي پردازيم .
1- شتر تركمن :
شتر يك كوهانه با چثه اي قوي است كه جزو شتران شيري مي باشد بيشتر در منطقه تركمن صحرا ، گرگان و گنبد و شمال استان خراسان پراكنده اند و جمعيت آن در حدود 3300 نفر مي باشد . شتر تركمني ز لحاظ سواري نيز مورد استفاده قرار مي گيرد حد متوسط بار براي شترهاي متوسط الجثه 140 كيلوگرم است كه مي تواند آن را روزانه تا مسافت 35- 45 كيلومترحمل كند.
تركمن ها شتر را به اسامي متفاوتي مي خوانند :
بارگار ، ارونا ، لوك، مايا، كايونف بلخي ، نرجا و غيره . رنگ شتر تر كمن معمولا ً از قهوه اي روشن تا قهوه اي تيره است. پشم آن تا حدودي مجعد است كه اين صفت آن را از ساير شترها متمايز مي سازد . در گذشته هاي نه چندان دور ، تجار شتر آذر بايجاني به منطقه تر كمن صحرا مي رفتند و اين شترها را از تركمن ها مي خريدند و به شاهرود و ساير شهر ها مي بردند . به همين جهت است كه تعداد اندكي از اين شتر ها در آذربايجان شرقي نيز ديده شده اند . پشم شتر تر كمن را هر سال در بهار مي چينند و پشم چيني كار مردان تركمن است .
براساس آمار اداره كشاورزي گنبد كاووس (1364) تعداد شتران تركمن در حدود 3000 نفر بوده است كه از اين تعداد هزار نفر در حومه گنبد كاووس و هزار و سيصد نفر در مراوه تپه و هفتصد نفر در « داشلي برون » بوده است . در طي بررسي هائي كه گوكلاني (1366) بر روي شتر تركمن نموده است اظهار مي دارد كه اسديته شير اين شتران (21/0 %) وزن مخصوص آن (1031) ميزان چربي آن (16/4 %) ميزان لاكتوز (24/4 %) ماده خشك(38/12%) خاكستر (77/0 %) و پروتئين (9/2 %) بوده است . ميانگين طول بدن شتران تركمن 145 سانتيمتر و ميانگين ارتفاع بدن 175سانتيمتر ، و ميانگين دور سينه 189سانتيمتر و ميانگين عمق سينه 83 سانتيمتر و ميانگين توليد ساليانه كرك در حدود دو كيلوگرم و ميانگين لاشه كشتار شده 187 كيلو گرم و ميانگين وزن ديلاقهاي متولد شده 23 كيلو گرم است .
2- شتران بلوچي
اين شتران جزو نژاد گوشتي شيري هستند و در سطح استان سيستان و بلوچستان مخصوصاً اطراف زاهدان ، خاش ، ايرانشهر و چابهار پراكنده اند ، اين شتران كم پشم هستند و حهت باركشي و سواري نيز از آنها استفاده مي شود و بسياري از كالاهاي قاچاق توسط اين حيوان بين مرزنشينان دو كشور ايران و پاكستان رد و بدل مي گرددو با توجه به اينكه قيمت شتر در اين منطقه پائين تر از قيمت آن در بسياري از استانهاي ديگر است به همين جهت بسياري از تجار چوبدار اقدام به خريد اين شتران نموده و جهت كشتار ، اين شتران را به استانهاي خراسان ، اصفهان و يزد ، تهران و قم و سمنان مي برند .
3- شتر بندري
اين شتر جزو شتران سواري و باركش است ، كه نامهاي رواحيه ، جماز ، و پرنده نيز ناميده مي شود اين شتران كم پشم ، لاغرو بسيار تندرو هستند و ساعتي 35-45 كيلو متر طي طريق مي كنند .اين تيپ شتران بيشتر در استانهاي هرمزان ، كرمان ، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراكنده شده اند .شترهاي بندري سبك وزن (نر بالغ حدود 600 و ماده بالغ حدود 400 كيلوگرم ) با بدن كشيده و پاهاي بلند و استخوانهاي آنها در عين قوي بودن چندان ضخيم نمي باشد . سر بطور نسبي كوچك پيشاني برجسته ، گردن باريك ، كوتاه و عضلاني بوده و در محل الصاق به شانه فرم متناسبي دارد .قسمت عقب بدن كوتاه ، عضلاني و شيب دار است . رانها فشرده و عضلاني بوده و با مشاهده از عقب زياد فاصله ندارند . پوست نازك و موهاي كوتاه و فشرده دارند .
4- شتر كلكوئي
منطقه اصلي محل زيست اين شتر استان فارس بوده است ، و در حدود دويست سال پيش با ايل كلكوئي از فارس به اطراف قم برده شد و هنوز در اطراف قم و تهران موجود اند از اين شتران قبلا جهت باركشي و سواره در ارتش استفاده مي شد و هنگي بنام شتران جماز وجود داشت كه در حقيقت بخش سواري نظام ارتش را تشكيل مي داد . و ايل كلكوئي وظيفه نگهداري اين شتران را بر عهده داشت و پس از فروپاشي هنگ شتران جماز و گرايش افراد ايل كلكوئي به شهرنشيني تعداد شتران اين ايل روز به روز كاهش گذاشت و اكنون گله هاي پراكنده از اين شتران در كوير قم ، و مسيله تا درياچه نمك پراكنده اند . وزن نر بالغ 800 كيلورم و ماده بالغ حدود 600 كيلوگرم است و ارتفاع نرها حدود 1888 سانتيمتر است و حدود 1500 نفر از اين نژاد بطور ناخالص وجود دارد .
منبع :
ماهنامه مزرعه ، شماره 11 ، بهمن واسفتد 1376 ، ص73 - 78
پرورش شتردر كشور ما سابقه ديرينه دارد و نياكان ما از دير باز ، از گوشت ، پشم و شير شتر استفاده مي كردند . در مورد مبدا و منشاء و زمان دقيق اهلي شدن شتر يك كوهانه عقايد و نظريه هاي متفاوتي وجود دارد ، بعضي موطن اصلي شتر يك كوهانه را عربستان دانسته و معتقدند كه اين حيوان از عربستان ، به آسياي صغير ، آفريقا ، و سپس به ساير نقاط جهان رفته است و بعضي ديگر موطن اصلي شتر را ايران دانسته اند . اما در مورد مكان اهلي شدن شتر هاي دو كوهانه بشتر پژوهشگران معتقدند كه شتر دو كوهانه در منطقه خراسان بزرگ ، مغولستان ،چين ، افغانستان ، و آسياي ميانه بوده است و گروهي معتقدند كه واژه BECTARIAN كه در زبان انگليسي به شتر دو كوهانه اطلاق مي شود از ريشه BACTAR يا باختر است.
در كتاب اوستا، كتاب مذهبي ايرانيان پيش از اسلام ، مطالب زيادي درباره شتر ذكر شده و نگهداري و حمايت از شترتوصيه شده است و حتي آنجاكه از درمان بيماران سخن مي گويند ،به عنوان حق العلاج براي رئيس خانواده ، معادل يك الاغ و براي رئيس شهرستان يك شتر دستمزد تعيين شده است و اين حق العلاج در حقيقت دستمزدي بوده است كه پزشك پس از درمان بيمار دريافت مي كرده است . در كتاب «خرده اوستا» فصل «آفرينگان گهنبار» آيه 10 مي گويد :
«آن كس كه از روي راستي و نيكي و براي روان خويش در اين جهان هزار ماده شتر يا بچه شتر به مردان پاكدين بخشيده باشد در جهان ديگر مزدي بزرگ از آن اوست »
در آيين زرتشت ، شتر مظهر قدرت بوده است و «بارتولومه» نام زرتشت را به معني «دارنده شتر پير» دانسته است و معتقد است كه اين نام از دو كلمه ( زيريت ) و (اشتر ) تشكيل يافته است و برخي ديگر از محققان واژه (زرتشت ) را به معني دارنده شتر زرد يا زرين دانسته اند .
بر طبق حفاري هاي به عمل آمده در شهر باستاني شوش ، بر روي ظروف سفالي تصوير شتر از دوره هاي قبل از هخامنشيان به چشم مي خورد علاوه بر آن نقوش برجسته سر شتري نيز در بناهاي باستاني كردستان يافت شده است كه سابقه استفاده از شتر را به دوران مادها و حتي پيش تر از آن ، به دوره مهاجرت آريائيان به فلات قاره ايران مي رساند و هردوت مورخ معروف در اين باره مي نويسد كه مادها در جنگ با آشوريها در سال 744 قبل از ميلاد از شتر استفاده نمودند .
پيرنيا در تاريخ ايران باستان مي گويد كه در ازمنه مختلف تاريخي ، شتر در ايران وجود داشته كه بيشتر آن ها شتران يك كوهانه و به مقدار كمتر شترهاي دو كوهانه بوده است، شترهاي بلوچي در آن زمان از نظر سرعت شهرت خوبي داشته اند.
در ايران باستان ، داشتن شتر زياد از افتخارات اشخاص محسوب مي شد چون اين حيوان در جنگ و صلح براي حمل آذوقه و غنائم و اسلحه مفيد بوده است ، و اغلب صاحبان آنان بنام شتران خود تخلص مي يافتند و پادشاهان غالباً ميزان ماليات و باج و خراج خود را به تعداد شتر با بار و اشياء قيمتي تعيين مي كردند .
در نوشته هاي هردوت علت پيروزي كوروش كبير بر كرزوس پادشاه ليدي چنين ذكر شده است :
« كوروش به پيشنهاد «هارپاك» دستور داد شتر هاي بنه را پيش صف سپاهيان واداشتند و اسب هاي سواره نظام «ليدي» از هيكل و بوي شترها رم كردندوباعث شدند كه شيرازه لشكر ليدي از هم گسيخته شود و اين درهم ريختگي باعث پيروزي كورو ش شد » .
در خرابه هاي تخت جمشيد ، نقوش برجسته اي بر ديوارها وجود دارد كه نمايانگر بار يافتن يكي از اقوام تحت سلطه پادشاهي ايران به نزد شاه است و اين اقوام به همراه خود يك شتر دو كوهانه به عنوان پيشكش تقديم شاه ايران مي نمايند . همچنين گفته شده قسمت اعظم تجهيزات ارتش داريوش به وسيله شتر حمل مي شده است و در سپاه «يزدگرد سوم» تنها پنجاه هزار شتر خدمت مي كرده اند .
جاده ابريشم كه از دو سه هزار سال قبل از شمال چين ، مغولستان و افغانستان و شمال ايران مي گذشته ، با كشور ما در ارتباط مداوم بوده و بازرگانان ايراني محصولات ابريشم را از چين خريداري و به كشورهاي عرب ، بخصوص امپراطوري روم با شتر منتقل مي كرده اند . توليد كرم ابريشم در خراسان ، مازندران و گيلان نيز در اثر ارتباطات فوق در طي قرون متمادي پر رونق بوده و متاسفانه در قرن اخير رو به انحطاط گذارده است .
شترهائي كه در قافله هاي جاده ابريشم در حركت بوده اند ، از نژاد شتر دو كوهانه بوده و سم هاي مقاومي براي زمين هاي سنگلاخ داشته اند . همچنين به علت پشم و كرك زيادي كه در بدن داشته اند ، در هواي سرد و باد و طوفان هائي كه معمولاً در مناطق كويري مغولستان و دامنه كوههاي هيماليا وجود داشته ، حفاظت مي شده اند .
در روايات تاريخي آمده است ، كه قبل از اينكه اعراب مسلمان سرزمين ماوراءالنهر را فتح نمايند در اين سرزمين سكه هائي بنام سكه هاي خوارزمي رواج داشته است كه برخي از اين سكه ها داراي نقوش آتشكده و تصاوير پادشاهان وبر برخي ديگر تصوير شتري نقش بسته بود كه به سمت راست متوجه بوده است و نقش شتر بر روي اين سكه ها مي تواند ما را از اهميت اين دام در زندگي روزمره ماوراءالنهر مطلع سازد و تا آنجا كه نگارندگان مطلع اند در ميان سكه هاي باستاني بغير از سكه هاي خوارزمي ، سكه ديگري يافت نشده است كه نقش شتر بر آن منقوش شده باشد .
در افسانه ها آمده است هنگامي كه نادر شاه افشار به قصد تسخير هندوستان عازم آن ديار بود ، با لشگري انبوه از فيل سواران مواجه گرديد، جهت مقابله با آنان با سرداران خود مشورت كرد و عاقبت الامر دستور داد كه شتران لشكرش را جمع آوري نمايند و بر پشت آنان هيمه اي بست و دستور داد كه آن هيمه را آتش زدند و بدين گونه بود كه شتران نادر شاه از آتش ترسيدند وبه سوي لشكر هند رم كردند وفيل ها نيز با ديد شترهايي كه بر پشت خود آتش حمل مي كردند به نوبه خود رم كردند ولشكريان هند را زير دست وپاي خود له كردند واين امر باعث شد كه هنديان متحمل شكست بزرگي گرديدند.
در اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي ، شترهاي بلوچستان و كرمان در ژاندارمري جهت حمل و نقل افراد و وسايل بكار مي رفته است و ما در ايران داراي هنگ هاي شتر سوار بوده ايم ، بطوريكه در سال 1319 بيماري سورا تلفات زيادي به هنگ 11 جماز مكران وارد آورد و همچنين در اوايل تاسيس اداره پست در ايران ، در مناطق دور دست و صعب العبور كويري از شتران براي حمل بسته هاي پستي استفاده مي شده است ، و تا همين چند دهه قبل شترهاي ورامين و كرج نيز بخصوص در تابستان ، ميوه تهران را از مزارع به بازارها و ميدان هاي جنوب شهر منتقل مي كردند.
بنابر گزارشات وزارت كشاورزي تعداد شتر در سال 1354 به 300000نفر مي رسيده است كه اين تعداد به تدريج رو به كاهش كذارده و اكنون به كمتر از 140000 نفر رسيده است. در ايران سه نژاد شتر وجود دارد كه عبارتند از : نژاد شتر هاي دو كوهانه ، يك كوهانه و آميخته كه اين نژادها داراي تيره هاي متعددي اند و در اين مقاله اقدام به بررسي اين تيره ها شده است .
اولاد-نژاد دوكوهانه :
همانطور كه مي دانيم نواحي گسترش و پراكندگي شتر دو كوهانه بيشتر در آسياي مركزي ، چين ، مغولستان و افغانستان و به ميزان كمتر ايران و تركيه مي باشد . تعداد اين شتران در ايران بسيار اندك است و فقط در استان آذر بايجان شرقي و اردبيل و گلستان وجود دارند . اطلاعات جمع آوري شده نشان مي دهد كه شتر هاي دو كوهانه از چهار سالگي براي كار مناسب بوده و تا سن 20 سالگي و گاهي 25 سالگي از آنها كار كشيده مي شود . متوسط باري را كه آنها مي توانند حمل كنند 100 تا 150 كيلوگرم است كه اين موضوع مستقيماً با وضع جسماني و مسافتي را كه بايد طي نمايند بستگي دارد . معمولاً مسافت هاي بين 5-15 كيلومتر را كوتاه و مسافت هاي بين 30-45 و گاهي 60 كيلومتر را طولاني مي گويند . در مسافتهاي كوتاه مي توان مقدار بار را تا 250 و حتي 300 كيلوگرم افزايش داد .
ميزان شير شتر هاي دو كوهانه در آذربايجان علاوه بر شيري كه در اختيار بچه شتر در حد سيري قرار مي گيرد در يك دوره 16 تا18 ماه شيرواري 100 كيلوگرم و بندرت به 300 كيلوگرم مي رسد.
در ايران ما دو گونه شتر دو كوهانه داريم كه عبارتند از :
1- شتر دو كوهانه پا بلند .
2- شتر دو كوهانه پا كوتاه .
1 .شتر دو كوهانه پا بلند :
پراكندگي اين نژاد بيشتر در استانهاي اردبيل و آذربايجان شرقي مخصوصا در دشت مغان است . اين شتران بيشتر براي حمل بار در مناطق سرد و خشك بكار مي روند .رنگ پوست و پشم آنها اكثراً قهوه اي و قهوه اي تيره است و در زمستان تقريبا برنگ قرمز در مي آيد .اندازه پشم توليدي آنها بيشتر از پشم شتران يك كوهانه ، و ميزان پشم در بالاي دستها ، زير گردن و بالاي گردن بيشتر از ساير جاهاي بدن است .ميزان توليد پشم نژاد پا بلند كمتر از ميزان توليد پشم نژاد پا كوتاه است . خصوصيات اين نژاد عبارتد از : داشتن دو كوهان گرد و برجسته متمايز است كه كوهان اول بر روي استخوان خاجي قرار داد .
قسمت بالاي اين كوهانها نيز پوشيده از پشم هاي بلند است . كه رنگ آنها معمولا ً تيره تر از رنگ پشم ساير اجزاي بدن است ، اين شتران همچنين داراي گردني ستبر و قوي مي باشند كه آنان را براي حمل بار ياري مي دهد ، ستون فقرات پوشيده از گوشت است (كوهان ها در مقايسه با كوهان هاي شتران پا كوتاه ، از يكديگر فاصله بيشتري دارند.) پاها كشيده و بلند است ، و دست ها كوچكتر از پاها بوده و قسمت بالائي آن ها پوشيده از پشم انبوه است . اين شتران توسط عشاير « ايل سون » نگهداري مي شوند .آمار دقيقي از آنان در دست نيست و تعدادشان در حدود 40 نفر شتر است .
2- شتردوكوهانه پاكوتاه :
اين نژاد نيز در استان هاي اردبيل و آذربايجان شرقي وجود دارد ، رنگ پشم آنها قهوه اي و قهوه اي تيره است . ميزان توليد پشم آن ها بيشتر از نژاد پابلند است . اين نژاد نيز در دشت مغان و در نزد عشاير «ايل سون » نگهداري مي شود . از اين نژاد نيز براي باركشي استفاده مي شود . تعدادشان بسيار اندك است و در حدود 30-40 نفر است.ميزان گوشت آنان با ميزان گوشت پابلند مساوي است ، اما ميزان توليد پشم آنان از ميزان توليد پابلند بيشتر است ، پاهايشان در مقايسه يا در مقايسه يا نژاد پا بلند كوتاه تر است. ارتفاع اين شتران در مقايسه با ارتفاع شتران پابلند كمتر است و كوهان ها در شتران پاكوتاه نزديك به هم مي باشند.
3 - نژاد شتر آميخته :
شتر آميخته شتري است كه از تلاقي شترهاي دوكوهانه ويك كوهانه بوجود مي آيد . اين روش در كشورهاي روسيه ، افغانستان ، ايران و تركيه رواج دارد. نسل F1 حاصل از اين تلاقي در كشورهاي مختلف بنام هاي گوناگون خوانده مي شوند . مثلا در تركيه تولو Tulu ، در عربستان سعودي ماجن Majen ، در تركمنستان اينر Iner ، و در قزاقستان بوتوآر Bertuar گفته مي شود . در ايران نيز ، نسل F1 چنانچه شتر نر بود به آن بوغور Boghor و چنانچه ماده بود هاچامايا Hachamaia ناميده مي شود . بطور كلي نسل F1 از اين نوع تلاقي اكثراً بزرگتر و سنگين تر از پدر و مادر خود مي باشند.چنانكه بلندي آنها به 23/2 متر و وزن بدن به 900تا950 كيلوگرم مي رسد. بدين جهت بيشتر از آنها براي باركشي و شخم زني استفاده مي شود . كار با آنها آسان تر است چون آنها صبور تر بوده و همچنين اين شتران زودتر از شتران يك كوهانه و دو كوهانه بالغ مي شوند.
نسل F1 را اگر با شتر نر دو كوهانه آميزش دهند حاصل آن شتر دو كوهانه خواهد بود كه تنبل ، كودن ، ضعيف و غير طبيعي ( آنورمال )است ، بدين جهت از تلاقي نسل F1 به بعد توصيه نمي شود . تعداد شترهاي آميخته در حدود 200 نفر شتر است.
شتر آميخته دامي است پر قدرت كه بوسيله پالان مورد استفاده قرار گرفته من حيث المجموع خوش اندام بوده و سر كوچك بي نهايت ظريف ، سر و گردن كوتاه خيلي كشيده ، دم كوتاه ، كرك هاي دراز و مجعد روي پيشاني و قفا ، و زير چانه دارد و لب تحتاني و سر و گردن و سينه و ساعد و دم آن كشيده است ، و همانطور كه گفته شد اين شتران ، شتراني چاق و سنگين هستند كه با ظرفيت كار شديد تناسب دارند.
نژاد يك كوهانه :
اكثريت شتران كشور را شتران يك كوهانه تشكيل مي دهند كه اين شتران در چهارده استان كشور پراكنده اند، كه اين استانها عبارتند از سيستان و بلوچستان ، خراسان، يزد ،كرمان ، گلستان سمنان ، هرمزگان ، بوشهر ، فارس ، خوزستان ، اصفهان و آذر بايجان شرقي ، اردبيل و قم كه از اين ميان بالاترين تعداد شتران در دو استان سيستان و بلوچستان و خراسان وجود دارد . شتران يك كوهانه ايران داراي تيره هاي مختلفي اند كه ما در اينجا به بررسي اين تيره ها بصورت اجمالي مي پردازيم .
1- شتر تركمن :
شتر يك كوهانه با چثه اي قوي است كه جزو شتران شيري مي باشد بيشتر در منطقه تركمن صحرا ، گرگان و گنبد و شمال استان خراسان پراكنده اند و جمعيت آن در حدود 3300 نفر مي باشد . شتر تركمني ز لحاظ سواري نيز مورد استفاده قرار مي گيرد حد متوسط بار براي شترهاي متوسط الجثه 140 كيلوگرم است كه مي تواند آن را روزانه تا مسافت 35- 45 كيلومترحمل كند.
تركمن ها شتر را به اسامي متفاوتي مي خوانند :
بارگار ، ارونا ، لوك، مايا، كايونف بلخي ، نرجا و غيره . رنگ شتر تر كمن معمولا ً از قهوه اي روشن تا قهوه اي تيره است. پشم آن تا حدودي مجعد است كه اين صفت آن را از ساير شترها متمايز مي سازد . در گذشته هاي نه چندان دور ، تجار شتر آذر بايجاني به منطقه تر كمن صحرا مي رفتند و اين شترها را از تركمن ها مي خريدند و به شاهرود و ساير شهر ها مي بردند . به همين جهت است كه تعداد اندكي از اين شتر ها در آذربايجان شرقي نيز ديده شده اند . پشم شتر تر كمن را هر سال در بهار مي چينند و پشم چيني كار مردان تركمن است .
براساس آمار اداره كشاورزي گنبد كاووس (1364) تعداد شتران تركمن در حدود 3000 نفر بوده است كه از اين تعداد هزار نفر در حومه گنبد كاووس و هزار و سيصد نفر در مراوه تپه و هفتصد نفر در « داشلي برون » بوده است . در طي بررسي هائي كه گوكلاني (1366) بر روي شتر تركمن نموده است اظهار مي دارد كه اسديته شير اين شتران (21/0 %) وزن مخصوص آن (1031) ميزان چربي آن (16/4 %) ميزان لاكتوز (24/4 %) ماده خشك(38/12%) خاكستر (77/0 %) و پروتئين (9/2 %) بوده است . ميانگين طول بدن شتران تركمن 145 سانتيمتر و ميانگين ارتفاع بدن 175سانتيمتر ، و ميانگين دور سينه 189سانتيمتر و ميانگين عمق سينه 83 سانتيمتر و ميانگين توليد ساليانه كرك در حدود دو كيلوگرم و ميانگين لاشه كشتار شده 187 كيلو گرم و ميانگين وزن ديلاقهاي متولد شده 23 كيلو گرم است .
2- شتران بلوچي
اين شتران جزو نژاد گوشتي شيري هستند و در سطح استان سيستان و بلوچستان مخصوصاً اطراف زاهدان ، خاش ، ايرانشهر و چابهار پراكنده اند ، اين شتران كم پشم هستند و حهت باركشي و سواري نيز از آنها استفاده مي شود و بسياري از كالاهاي قاچاق توسط اين حيوان بين مرزنشينان دو كشور ايران و پاكستان رد و بدل مي گرددو با توجه به اينكه قيمت شتر در اين منطقه پائين تر از قيمت آن در بسياري از استانهاي ديگر است به همين جهت بسياري از تجار چوبدار اقدام به خريد اين شتران نموده و جهت كشتار ، اين شتران را به استانهاي خراسان ، اصفهان و يزد ، تهران و قم و سمنان مي برند .
3- شتر بندري
اين شتر جزو شتران سواري و باركش است ، كه نامهاي رواحيه ، جماز ، و پرنده نيز ناميده مي شود اين شتران كم پشم ، لاغرو بسيار تندرو هستند و ساعتي 35-45 كيلو متر طي طريق مي كنند .اين تيپ شتران بيشتر در استانهاي هرمزان ، كرمان ، بوشهر و جنوب استان هرمزگان پراكنده شده اند .شترهاي بندري سبك وزن (نر بالغ حدود 600 و ماده بالغ حدود 400 كيلوگرم ) با بدن كشيده و پاهاي بلند و استخوانهاي آنها در عين قوي بودن چندان ضخيم نمي باشد . سر بطور نسبي كوچك پيشاني برجسته ، گردن باريك ، كوتاه و عضلاني بوده و در محل الصاق به شانه فرم متناسبي دارد .قسمت عقب بدن كوتاه ، عضلاني و شيب دار است . رانها فشرده و عضلاني بوده و با مشاهده از عقب زياد فاصله ندارند . پوست نازك و موهاي كوتاه و فشرده دارند .
4- شتر كلكوئي
منطقه اصلي محل زيست اين شتر استان فارس بوده است ، و در حدود دويست سال پيش با ايل كلكوئي از فارس به اطراف قم برده شد و هنوز در اطراف قم و تهران موجود اند از اين شتران قبلا جهت باركشي و سواره در ارتش استفاده مي شد و هنگي بنام شتران جماز وجود داشت كه در حقيقت بخش سواري نظام ارتش را تشكيل مي داد . و ايل كلكوئي وظيفه نگهداري اين شتران را بر عهده داشت و پس از فروپاشي هنگ شتران جماز و گرايش افراد ايل كلكوئي به شهرنشيني تعداد شتران اين ايل روز به روز كاهش گذاشت و اكنون گله هاي پراكنده از اين شتران در كوير قم ، و مسيله تا درياچه نمك پراكنده اند . وزن نر بالغ 800 كيلورم و ماده بالغ حدود 600 كيلوگرم است و ارتفاع نرها حدود 1888 سانتيمتر است و حدود 1500 نفر از اين نژاد بطور ناخالص وجود دارد .
منبع :
ماهنامه مزرعه ، شماره 11 ، بهمن واسفتد 1376 ، ص73 - 78