Dr.Vahidi
08-13-2011, 01:15 PM
از گذشته های بسیار دور در سرزمین کهن ایران اسب توانست جایگاه ویژه ای در نزد آریا ئیان واقوام ساکن در این سر زمین داشته باشد، و درپس ظاهری که مشاهده می گردید، به معانی و مفاهیمی چند لایه و ژرف در اذهان عموم تعبیر و تفسیر گردد، و در میتولوژی اقوام ایرانی و فرهنگ و باور آنها از زوایا ی چندی برخوردار شود. نزدیکی اقوام ایرانی (ایلامیان، سکاها،کاسی ها،اورارتوها،مانناهاو مادها،هخامنشیان،اشکانیان وساسانیان و...) به اسب بسیار چشمگیر بوده و شیفتگی این اقوام به اسب را می توان در نامها و نامواره های با قیماندهاز این حیوان را در نزد آنان یافت... توجه به صفات ظاهری اسبها بیشترین موضوع را در نگاه اول در باورهای عامیانه تشکیل می دهد که در فرسنامه های ایرانی و عرب مورد توجه قرار گرفته است و بطور خلاصه عشق و وفاداری ، هوشمندی و چاره اندیشی در برابر خطرات از امتیازات بزرگ و شناخته شده این حیوان است که ازآن یاد می شود .
واژة اسب(Aspa)(آفریده نیک) که در اوستا آمده است، خود یک واژه ، از دوره پیش از تاریخ وبه احتمال زیاد مادی(پارتی،اوستایی)است، و در پارسی باستان (asa)بوده و در سانسکریت(acva) آمده است. و بسیاری از نامها ی اساطیری در متون کهن از این واژه گرفته شده است، به مانند: «اسپریس» به معنی میدان اسب دوانی و «اسپست» به منای یونجه که با تلفظی متفاوت به برخی زبانهای دیگر منتقل شده است.
ایران از دیر باز موطن بسیاری از سنت ها و فرهنگ های گوناگون بوده، و از آن میان اساطیر و شخصیت هایی بر خواسته از آئین و فرهنگ را به وجود آورده، که ایران را سرزمین تضاد های بزرگ ساخته است.
در سروده های باستانی هندوان به نام ریگ ودا وسروده های باستانی ایران به نام یشت ها، اشارات زیادی به اسب گردیده، در این سروده ها(یشت ها) به کرساسپه(گرشاسب)که غول های تهدیدکننده را نابود می کنند، اشاره می گردد.
ارتباط میان نام اسب و بزرگان و قهرمانان ریشه در اعتقادات و باورهای آئینی واساطیری در فرهنگ اقوام دارد، و نه تنها نام خود را با اسب همراه ، ترکیب و یا مترادف میساختند،بلکه حتی گاهی خود را در قالب این موجود می دیدند و یا ایزدان را بر آنها سواره تجسم می نمودند،که برای رهایی و برکت به زندگیشان وارد میشوند.
دیهیم ستانی اردشیر اول از اهورا مزدا در حالت سواره در نقش رستم
در مهر یشت از گردونه مینوی با چهار تکاور(اسب) سپید درخشان جاودانه که خوراکشان از آبشخور مینوی می باشدسخن رفته است.
ارابه سلطنتی چهار اسبه زرین از دوران هخامنشی
رخش که نام اسب رستم میباشد، یکی از عجیب ترین اسبانی است ، که خالق شاهنامه ، چهره ای افسانه ای به آن بخشیده ، و این اسب در روز از خورشید درخشانتر و در شب هنگام از ماه روشنتر است،هوش او نزدیک به آدمیان بوده و رستم او را همچون یک انسان مورد خطاب قرار می دهد و در گذر از هفت خان ، همراه و یاری گر وی می باشد.
پیشینیان برای اسب های خود احترام بسیاری قائل بودند ، به گونه ای که صاحب اسب ، شجره اسب نژادین خود را تا 12 نسل پشت می دانست و به هنگام مرگ اسبش به شدت غمگین می شد .
از این روست که برای اسبان نا مگذاری هایی شده است چه از جهت رنگ و نشانه های ظاهری و چه خصوصیات آنها که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
از لحاظ رنگ ظاهری اسبان را با چند رنگ اصلی و چندین زیر مجموعه در هر یک نام گذاری کرده اند، که رنگ های اصلی شامل:
الف – رنگ قمر : اسبی سیاه یک دست یعنی پوشش پوستش به رنگ سیاه براق می باشد و یال و دم نیز سیاه رنگ است .
ب – رنگ کهر : در رنگ پوست سیاه یا تیره می باشد و یال و دم سیاه رنگ و نا حیه انتهایی دست ، پا و پوزه سیاه رنگ است ( در صو رتیکه علامت سفید نداشته باشد ) پوشش بدنش را سیاه مایل به قهوه ای سوخته تا رنگ زرد آجر ی مشاهده می شود .
ج – کورنگ یا کورند : که در این رنگ پوست بدن سیاه یا تیره بوده و پوستش به رنگ قهوه ای شاه بلوطی تا قرمز مایل به زرد مشاهده می شود . یال و دم به رنگ بدن بوده و یا روشن تر می باشند.
د- رنگ نیله : می توان گفت که از آن جمله رنگ هایی است که تنوع بسیار فراوان دارد در این رنگ سفید یک دست که معمولاً قزل نامیده می شود تا سیاه مایل به آبی سیر یا آهنی نامیده می شود را مشاهده کرده حتی ممکن است مخلوطی از رنگ های دیگر مثل زرد – قرمز قهوه ای تیره ، همراه باشد مشاهده شود که هر کدام با نام مخصوصی بخود معروف می باشند .
در ضمن اسبی که رنگ بدن آن زرد و روشن، و رنگ یال و دم طلایی باشد را سمند گویند.
از لحاظ خصوصیات و تیپ اسبان را به نامهای دیگری هم اسم گذاری کرده اند،که تعدادی شامل:
باره یا بارگی : که به اسب بار گفته می شود .
بالادو یا بالاد ه : به اسب تند رو یا اسب یدکی گفته می شود .
بوزه : به اسب نیله ( کبود رنگ ) گفته می شود .
توسن: اسب سر کش را گویند .
جرده : به اسب اخته می گویند .
چرمه : به اسب سپید یا اسبی که دست و پایش سپید باشد گفته می گردد .
خنک: اسب سپید را می گویند .
نو ند: اسب نژاده و نجیب را گویند.
در ادامه به نامهای مر تبط با نام اسبان ویا ترکیب شده با کلمه اسب و یا مترادف با نام اسبان در ایران پیش از تاریخ و دوران تاریخی(باستان)وبعد از آن خواهیم پرداخت ، که نشان از اهمیت و جایگاه اسب در نزد آنان و نفوذ در عقاید و باورها و تفکر اساطیری آنان در جامعه می باشد .
بیشترین این نامه ها که به ذکر آنها می پردازیم متعلق و مربوط به ایزدان ،بزرگان وقهرمانان درفرهنگ اساطیرتاریخی و نیمه تاریخی ایران از روزگار کهن تا به اواخر دوران تاریخی در ایران باستان (ساسانیان ) و حتی بعد از آن می باشد، که هنوز هم تعدادی از این نامها مرسوم و جاری است.
آذر : در اصل (( آتور ))Atur نام فرشته موکّل آتش و یکی از بزرگترین ایزدان است در دین زردشت ،و آذر گشنسب نام دیگر همان فرشته می باشد به معنی آتش جهنده و برق و اسب نر و قوی. آذر = آذر گشسب
آریا اسپ : یکی از پسران اردشیر دوم .
آذرگشنسپ بد: مقامی دولتی در نواحی شرق در عصر ساسانیان.
آئین گشسپ: سردار هرمز چهارم.
ارجا سپ : ارجا سف و ارجسب . ارژاسب ، ارچاسب ، جرزاسف . در اوستا (( ارجست اسب )) Arejsat aspa دارنده اسب ارجمند .
گر شاه ار جاسب توران خدای که دیوان بدندی به پیشش به پای
اسپندار مذ: روز اسپندار مذ(پنجمین روز از ماه اسپندرارمذ)را عید زنان در ایران باستان می خواندند و آنرا مزد گیران می گفتند.
اسپهبد : (سپهبد)،فرمانده سپاه،حافظ سپاه.
اسپ چتا: آرزومند اسب یا خواستار اسب.
اسپ بد: رئیس پارسی سپاه سواره نظام
اسپ بد پهلو: رئیس پارتی سپاه سواره نظام.
اسپاکو: همسر مهرداد چوپان که عهده دار شیر دادن کورش در کوهستان بود.
اسپی روز: یا اسفیروز ،نام کوهی در مازندران.
اسپهان : شهر اسپهان(اصفهان).اسپ دان(aspa-dana) یعنی اسب دان، جایگاه اسب. در جغرافیای معروف بطلیموس،از روزگار اشکانیان، ضمن توصیف ماد(Media) و پارس (Prsis) از اسپدان نام برده است.
اروندگشنسپ: مرزبان ساسانی گرجستان در سده ششم میلادی.
اوروند اسپ : یعنی دارنده اسب تندرو و قوی ، نام پدر ضحاک . مرد اسب هم آمده یعنی دارنده اسب نر .
ائوروت اسپ (Aurarata ): یعنی دارنده اسب تند رو ، همان اورنده شاه است ، پدر لهراسب .
اپوش: دیو خشکسالی به شکل اسبی سیاه با گوش و دم تیره وزشت.
بانو گشسب : دختر بزرگ رستم و همسر گیو و مادر بیژن .
ورثرغنه: (بهرام)،در یکی از تجسمات او به شکل اسبی سفید با ساز و برگ زرین درمی آید.ورثرغنه ایزد پارسی جنگ وپیروزی و گاهی سواره تجسم گردیده.
برجاسپ : برز اسب ، یعنی دارنده اسب بلند .
بید اسپ : یا شید اسب یا شیر اسب ، از نوادگان فریدون .
بوراسپ: یا بوذاسف،در نخستین سالهای پادشاهی طهمورث مردم را به کیش صابیان دعوت میکرد. و او را با (بودا) یکی می دانند. وزیر ضحاک هم بوده.
بیور اسپ : ( با یاء مجهول ) نامی دیگر برای ضحاک . یعنی دارنده ده هزار اسب . بیور در اوستا و در پهلوی و دری ، یعنی ده هزار و در شاهنامه :
کجا تو بیور از پهلوانی شمار بود در زبان دری ده هزار
پور شسپ : ( pourush –aspa )پدر زردشت ،یعنی دارنده اسب پیر ( پور = پیر )
پشوتن گشتاسبان: پشوتن پسر گشتاسب.
تهماسپ : (= طهماسب ) : دارنده اسبهای تهم و قوی . پدر زاب و پسر منوچهر .
تیشتر: نیروی نیکو کاری ،به شکل اسب زیبای سفید زرین گوش با سازو برگ زرین که با دیو خشکسالی (اپوش) میجنگد.
شهر اسپ بد: اسب بد شاهنشاهی(عنوانی نظامی).
جاماسپ : (یاماسب ) و جاما اسپ ، یعنی دارنده اسب جنیبت و (( جامات )) با نوعی تخفیف آمده. حکیم و ستاره شناس و سیاستمدار و پیشگو . عموی گشتاسب یا برادر او.مالک اسب فربه و زورمند.
جاماسپیه: ملکه یا زن عقدی اردشیر دراز دست.
درو اسپ : آفریده مزدا (کیخسرو ) در اصل ، درست اسب . اوستایی به معنی (( دارنده اسب درست و سالم ))
زرسپ :(zar aspa )یعنی دارنده اسب زرد رنگ . گذشته از نام شخص زر اسب یا (( زر اسپ )) محلی در افغانستان و نزدیک بلخ کنونی است .
اسپ ئیوذ : اسب زریر در شکل یونانی (( زد یارس )) ، یعنی کسی که بر پشت اسب جنگ می کند و جنگاور سوار بر اسب است .
شهرسپ : (= شهر اسب ) وزیر خردمند تهمورث که بر اثر راهنمایی او تهمورث دارای (( فرّه ایزدی )) شد و بر دیوان پیروز گشت .
شیداسپ : یکی وزیر طهمورث و دیگر شخصیت ،پسر گشتاسب می باشد . دارندة اسب درخشان.
گر شاسپ : (kereshaspa ) یعنی دارنده اسب لاغر .
ویشتاسپه ( vishtaspa ) یعنی دارنده اسب چموش و رمنده .
ویشتاسپ: برادر اردشیر دراز دست.
گشتاسپ: کی گشتاسب ، پسر کی لهراسب ، در اوستا و پارسی باستان که بر آئین زردشت بوده وبه معنی دارنده اسب آماده است . در متنهای پهلوی بنای آذر برزین مهر ، آتش مخصوص کشاورزان به او نسبت داده شده است و دارای مقامی بلند در متنها پهلوی است .دارای اسب از کار افتاده.
لهراسپ : کی لهراسب ، در کتاب مروج الذهب ، ص 140 ، نام او (( بهراسب )) آمده . لهراسب مقلب به (( آزاد مرد )) در اوستا به صنعت (( اوروات اسب )) (Aurataspa) یعنی دارنده اسب تندرو اسب.
هو اسپ : دارای اسب نیک.
هوز اسپ : (= زو ← زاب )
هیست اسپ: از سرداران کورش.
هید سپ : از اهالی باختر و از سرداران ایرانی در زمان داریوش سوم .
مهران گشنسپ : از نجبای دوران ساسانی(پدرش استاندار نصیبین بود) و مورد توجه هرمزد چهارم که به مرتبت موسوم به فرخشاد(؟ ) یا پذ شخور ، بمعنی (( پیش خور )) رسید ( پیشخدمت سفره شاه ).
مهران گشنسپ راز : مشاور و معتمد زر مهر در عهد ساسانیان و حکمران نظامی هفتا لیان .
پیر گشنسپ : پسر ژا ماسب و برادر زاده شاپور دوم .نخویر گشنسپ: حکمران نظامی مرز هفتالیان در عصر ساسانی.
نوگشنسپ: یکی از مفسران پهلوی در زمان ساسانیان.
ژاما سپ : وی با آذر افروز گرد دو برادر اصلی شاپور بودند ، ژاماسب برادر کواز که بعد از وی بر تخت نشست .
گشنسپ فرن : (( دارنده فر گشنسب )) که ترکیب با آتشکده های بزرگ و اسامی است .
اسپوهر : ولیعهد ( در عهد ساسانی ) .
آذر گشنسپ : نام خوان سالاری سلطنتی که سر پرست اردشیر در زمان کودکی تا بر تخت نشستن او بود .
اروند گشنسپ :( ARVAND GUSNASP ) مرزبان ساسانی گر جستان در سده ششم و از خانواده نجبای گرجی .
گلگون: نام اسب گودرز.
گشنسپ : حاکم دیلمان در عهد ساسانی .
گشنسپ : سردار هرمز چهارم ( 579 تا 590 م ) .
سیاوش : به معنی دارنده اسب سیاه است . در متنهای پهلوی اشاره مختصری به او می شود او بنا کننده دژ معروفی به نام کنگ دژ است که به آن سیاوش گرد نیز می گویند ... این دژ چنین توصیف شده است، که هفت دیوار آن از زر و سیم و پولاد و برنج و آهن و آبگینه و سنگ قیمتی بوده است . درهای بلند آن به بالای پنجاه آدمی و فاصله هر کدام از درها به یکدیگر فاصله بیست و دو روز بهاری و یا پانزده روز تابستانی سوار بر اسب است . در متنهای پهلوی گاهی گنگ دژ و سیاوش گرد دو شر و گاه گنگ دژ با صفت سیاوش گرد آمده است (آموزگار ، 1386، چاپ نهم ، 70 ).
سیه : (سیاه ) نام دیگر اسب سیاوش . اسب سیاه رنگ
سیاوش سیه را به تندی بتاخت نشد تنگدل ، جنگ آتش بساخت
بهزاد : نام اسبی از سیاوش در گلة اسبان افراسیاب که پس از کشته شدن سیاوش در گله مانده بود و به فرمان کسی تن نمی داد . کیخسرو در همراهی گیسو بر این اسب دست یافت و به فرمان در آمد :
نگه کرد بهزاد کی را بدید یکی باد سر از میان بر کشید
چو کخیسرو او را به تنها بیافت بپوشید و بازین سوی او شتافت
لگامش به سر کرد وزین بر نهاد همی از پدر کرد بادرد یاد
بهزاد بخاطر رنگ سیاه و شبرنگش و هوشیاری و وفاداری بسیار ، بعد از رخش ، بهترین و نامی ترین اسبان شاهنامه است . بهزاد دیگر نیز اسب سیاه رنگ گشتاسب بود آن را به نبستور پسر زریر بخشید تا در جنگ به انتقام پدر خود با بید رخش به کار برد و درفش کاویان را از او باز ستاند :
بدادش بدو شاه بهزاد را همان جوشن و خود پولاد را
پدر کشته آنگه میان را ببست سیه رنگ بهزاد را بر نشست
خرامید تا در میان سپاه نشسته بر آن خوب رنگ سیاه
به پیش صف دشمنان ایستاد همی بر کشید از جگر سرد باد
رخش : اسب رستم ، اسب سقیم . در وصف رخش و کره گرفتن از او آمده است :
تنش پر نگار از کران تا کران چو برگ گل سرخ و بر ، زعفران
چو رستم بدان مادیان بنگرید مران کره پیلتن را بدید
کمند کیانی همی داد خم که آن کره را باز گیرد زرم
در مینو خر (( رد )) به معنی سر کرده آمده . رد پرندگان (( باز )) و (( رد )) دوندگان اسب و (( رد )) غلات گندم است ( پرسش 44 ، ص 63 ، بند 35 ) .
رخشان : صفت اسب رستم
شبدیز : صفت رخش رستم :
من ورستم و رخش شبدیز و تیغ نیامد بر و سایه گسترد میغ
شبدیز:(شب رنگ)،رنگ شب،نام اسب خسرو اول(خسرو پرویز)ساسانی.
سد اسب ( صد اسب ) : سردار ایرانی که به فرمان خشایار شا مأمور شد که دور افریقا مسافرت کرده اطلاعاتی کسب کند و از جبل الطارق بگذرد .
ماسپ : یکی از قبایل پارسی .
منابع:
1. شناخت اساطیر ایران،جان هینلز،ترجمة: ژاله آموزگار-احمد تفضلی،نشر چشمه ،چاپ دهم1386
2. فرهنگ اساطیری و تاریخی،دکتر ابوالفضل مصفّی،انشارات اشتیاق،1382
3. تاریخ اساطیری ایران،دکتر ژاله آموزگار،انتشارات سمت،چاپ نهم1386
4. اسب،ابراهیم اکبرپوران بدر،انتشارات عمیدی،1375
5. اسب در فرهنگ ایران،خلاصه مقالات،مهرداد ملک زاده،سازمان میراث فرهنگی،1379
6. ایران در زمان ساسانیان،پرفسورآرتور کریستن سن،ترجمه: مرحوم رشید یاسمی،انتشارات دنیای کتاب،چاپ هشتم1372
7. جنگ سواران در هنر ایرانی،دکتر هوبر توس فون گال،ترجمه: فرامرز نجد سمیعی،انتشارات نسیم دانش،1378
8. چهار سپاهبد شاهنشاهی ساسانی،ریکا گیزلن،ترجمه: سیروس نصرا...زاده،سازمان میراث فرهنگی،1384
9. تاریخ و فرهنگ ساسانی،تورج دریایی،ترجمه: مهرداد قذرت دیزجی،انتشارات ققنوس،چاپ دوم1384
10. نوروز نامه،خیام نیشابوری،به کوشش علی محصوری،نشر چشمه،چاپ دوم1382
11. تاریخ ایران باستان(2)،دکتر شیرین بیانی،انتشارات سمت،چاپ چهارم 1386
واژة اسب(Aspa)(آفریده نیک) که در اوستا آمده است، خود یک واژه ، از دوره پیش از تاریخ وبه احتمال زیاد مادی(پارتی،اوستایی)است، و در پارسی باستان (asa)بوده و در سانسکریت(acva) آمده است. و بسیاری از نامها ی اساطیری در متون کهن از این واژه گرفته شده است، به مانند: «اسپریس» به معنی میدان اسب دوانی و «اسپست» به منای یونجه که با تلفظی متفاوت به برخی زبانهای دیگر منتقل شده است.
ایران از دیر باز موطن بسیاری از سنت ها و فرهنگ های گوناگون بوده، و از آن میان اساطیر و شخصیت هایی بر خواسته از آئین و فرهنگ را به وجود آورده، که ایران را سرزمین تضاد های بزرگ ساخته است.
در سروده های باستانی هندوان به نام ریگ ودا وسروده های باستانی ایران به نام یشت ها، اشارات زیادی به اسب گردیده، در این سروده ها(یشت ها) به کرساسپه(گرشاسب)که غول های تهدیدکننده را نابود می کنند، اشاره می گردد.
ارتباط میان نام اسب و بزرگان و قهرمانان ریشه در اعتقادات و باورهای آئینی واساطیری در فرهنگ اقوام دارد، و نه تنها نام خود را با اسب همراه ، ترکیب و یا مترادف میساختند،بلکه حتی گاهی خود را در قالب این موجود می دیدند و یا ایزدان را بر آنها سواره تجسم می نمودند،که برای رهایی و برکت به زندگیشان وارد میشوند.
دیهیم ستانی اردشیر اول از اهورا مزدا در حالت سواره در نقش رستم
در مهر یشت از گردونه مینوی با چهار تکاور(اسب) سپید درخشان جاودانه که خوراکشان از آبشخور مینوی می باشدسخن رفته است.
ارابه سلطنتی چهار اسبه زرین از دوران هخامنشی
رخش که نام اسب رستم میباشد، یکی از عجیب ترین اسبانی است ، که خالق شاهنامه ، چهره ای افسانه ای به آن بخشیده ، و این اسب در روز از خورشید درخشانتر و در شب هنگام از ماه روشنتر است،هوش او نزدیک به آدمیان بوده و رستم او را همچون یک انسان مورد خطاب قرار می دهد و در گذر از هفت خان ، همراه و یاری گر وی می باشد.
پیشینیان برای اسب های خود احترام بسیاری قائل بودند ، به گونه ای که صاحب اسب ، شجره اسب نژادین خود را تا 12 نسل پشت می دانست و به هنگام مرگ اسبش به شدت غمگین می شد .
از این روست که برای اسبان نا مگذاری هایی شده است چه از جهت رنگ و نشانه های ظاهری و چه خصوصیات آنها که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت.
از لحاظ رنگ ظاهری اسبان را با چند رنگ اصلی و چندین زیر مجموعه در هر یک نام گذاری کرده اند، که رنگ های اصلی شامل:
الف – رنگ قمر : اسبی سیاه یک دست یعنی پوشش پوستش به رنگ سیاه براق می باشد و یال و دم نیز سیاه رنگ است .
ب – رنگ کهر : در رنگ پوست سیاه یا تیره می باشد و یال و دم سیاه رنگ و نا حیه انتهایی دست ، پا و پوزه سیاه رنگ است ( در صو رتیکه علامت سفید نداشته باشد ) پوشش بدنش را سیاه مایل به قهوه ای سوخته تا رنگ زرد آجر ی مشاهده می شود .
ج – کورنگ یا کورند : که در این رنگ پوست بدن سیاه یا تیره بوده و پوستش به رنگ قهوه ای شاه بلوطی تا قرمز مایل به زرد مشاهده می شود . یال و دم به رنگ بدن بوده و یا روشن تر می باشند.
د- رنگ نیله : می توان گفت که از آن جمله رنگ هایی است که تنوع بسیار فراوان دارد در این رنگ سفید یک دست که معمولاً قزل نامیده می شود تا سیاه مایل به آبی سیر یا آهنی نامیده می شود را مشاهده کرده حتی ممکن است مخلوطی از رنگ های دیگر مثل زرد – قرمز قهوه ای تیره ، همراه باشد مشاهده شود که هر کدام با نام مخصوصی بخود معروف می باشند .
در ضمن اسبی که رنگ بدن آن زرد و روشن، و رنگ یال و دم طلایی باشد را سمند گویند.
از لحاظ خصوصیات و تیپ اسبان را به نامهای دیگری هم اسم گذاری کرده اند،که تعدادی شامل:
باره یا بارگی : که به اسب بار گفته می شود .
بالادو یا بالاد ه : به اسب تند رو یا اسب یدکی گفته می شود .
بوزه : به اسب نیله ( کبود رنگ ) گفته می شود .
توسن: اسب سر کش را گویند .
جرده : به اسب اخته می گویند .
چرمه : به اسب سپید یا اسبی که دست و پایش سپید باشد گفته می گردد .
خنک: اسب سپید را می گویند .
نو ند: اسب نژاده و نجیب را گویند.
در ادامه به نامهای مر تبط با نام اسبان ویا ترکیب شده با کلمه اسب و یا مترادف با نام اسبان در ایران پیش از تاریخ و دوران تاریخی(باستان)وبعد از آن خواهیم پرداخت ، که نشان از اهمیت و جایگاه اسب در نزد آنان و نفوذ در عقاید و باورها و تفکر اساطیری آنان در جامعه می باشد .
بیشترین این نامه ها که به ذکر آنها می پردازیم متعلق و مربوط به ایزدان ،بزرگان وقهرمانان درفرهنگ اساطیرتاریخی و نیمه تاریخی ایران از روزگار کهن تا به اواخر دوران تاریخی در ایران باستان (ساسانیان ) و حتی بعد از آن می باشد، که هنوز هم تعدادی از این نامها مرسوم و جاری است.
آذر : در اصل (( آتور ))Atur نام فرشته موکّل آتش و یکی از بزرگترین ایزدان است در دین زردشت ،و آذر گشنسب نام دیگر همان فرشته می باشد به معنی آتش جهنده و برق و اسب نر و قوی. آذر = آذر گشسب
آریا اسپ : یکی از پسران اردشیر دوم .
آذرگشنسپ بد: مقامی دولتی در نواحی شرق در عصر ساسانیان.
آئین گشسپ: سردار هرمز چهارم.
ارجا سپ : ارجا سف و ارجسب . ارژاسب ، ارچاسب ، جرزاسف . در اوستا (( ارجست اسب )) Arejsat aspa دارنده اسب ارجمند .
گر شاه ار جاسب توران خدای که دیوان بدندی به پیشش به پای
اسپندار مذ: روز اسپندار مذ(پنجمین روز از ماه اسپندرارمذ)را عید زنان در ایران باستان می خواندند و آنرا مزد گیران می گفتند.
اسپهبد : (سپهبد)،فرمانده سپاه،حافظ سپاه.
اسپ چتا: آرزومند اسب یا خواستار اسب.
اسپ بد: رئیس پارسی سپاه سواره نظام
اسپ بد پهلو: رئیس پارتی سپاه سواره نظام.
اسپاکو: همسر مهرداد چوپان که عهده دار شیر دادن کورش در کوهستان بود.
اسپی روز: یا اسفیروز ،نام کوهی در مازندران.
اسپهان : شهر اسپهان(اصفهان).اسپ دان(aspa-dana) یعنی اسب دان، جایگاه اسب. در جغرافیای معروف بطلیموس،از روزگار اشکانیان، ضمن توصیف ماد(Media) و پارس (Prsis) از اسپدان نام برده است.
اروندگشنسپ: مرزبان ساسانی گرجستان در سده ششم میلادی.
اوروند اسپ : یعنی دارنده اسب تندرو و قوی ، نام پدر ضحاک . مرد اسب هم آمده یعنی دارنده اسب نر .
ائوروت اسپ (Aurarata ): یعنی دارنده اسب تند رو ، همان اورنده شاه است ، پدر لهراسب .
اپوش: دیو خشکسالی به شکل اسبی سیاه با گوش و دم تیره وزشت.
بانو گشسب : دختر بزرگ رستم و همسر گیو و مادر بیژن .
ورثرغنه: (بهرام)،در یکی از تجسمات او به شکل اسبی سفید با ساز و برگ زرین درمی آید.ورثرغنه ایزد پارسی جنگ وپیروزی و گاهی سواره تجسم گردیده.
برجاسپ : برز اسب ، یعنی دارنده اسب بلند .
بید اسپ : یا شید اسب یا شیر اسب ، از نوادگان فریدون .
بوراسپ: یا بوذاسف،در نخستین سالهای پادشاهی طهمورث مردم را به کیش صابیان دعوت میکرد. و او را با (بودا) یکی می دانند. وزیر ضحاک هم بوده.
بیور اسپ : ( با یاء مجهول ) نامی دیگر برای ضحاک . یعنی دارنده ده هزار اسب . بیور در اوستا و در پهلوی و دری ، یعنی ده هزار و در شاهنامه :
کجا تو بیور از پهلوانی شمار بود در زبان دری ده هزار
پور شسپ : ( pourush –aspa )پدر زردشت ،یعنی دارنده اسب پیر ( پور = پیر )
پشوتن گشتاسبان: پشوتن پسر گشتاسب.
تهماسپ : (= طهماسب ) : دارنده اسبهای تهم و قوی . پدر زاب و پسر منوچهر .
تیشتر: نیروی نیکو کاری ،به شکل اسب زیبای سفید زرین گوش با سازو برگ زرین که با دیو خشکسالی (اپوش) میجنگد.
شهر اسپ بد: اسب بد شاهنشاهی(عنوانی نظامی).
جاماسپ : (یاماسب ) و جاما اسپ ، یعنی دارنده اسب جنیبت و (( جامات )) با نوعی تخفیف آمده. حکیم و ستاره شناس و سیاستمدار و پیشگو . عموی گشتاسب یا برادر او.مالک اسب فربه و زورمند.
جاماسپیه: ملکه یا زن عقدی اردشیر دراز دست.
درو اسپ : آفریده مزدا (کیخسرو ) در اصل ، درست اسب . اوستایی به معنی (( دارنده اسب درست و سالم ))
زرسپ :(zar aspa )یعنی دارنده اسب زرد رنگ . گذشته از نام شخص زر اسب یا (( زر اسپ )) محلی در افغانستان و نزدیک بلخ کنونی است .
اسپ ئیوذ : اسب زریر در شکل یونانی (( زد یارس )) ، یعنی کسی که بر پشت اسب جنگ می کند و جنگاور سوار بر اسب است .
شهرسپ : (= شهر اسب ) وزیر خردمند تهمورث که بر اثر راهنمایی او تهمورث دارای (( فرّه ایزدی )) شد و بر دیوان پیروز گشت .
شیداسپ : یکی وزیر طهمورث و دیگر شخصیت ،پسر گشتاسب می باشد . دارندة اسب درخشان.
گر شاسپ : (kereshaspa ) یعنی دارنده اسب لاغر .
ویشتاسپه ( vishtaspa ) یعنی دارنده اسب چموش و رمنده .
ویشتاسپ: برادر اردشیر دراز دست.
گشتاسپ: کی گشتاسب ، پسر کی لهراسب ، در اوستا و پارسی باستان که بر آئین زردشت بوده وبه معنی دارنده اسب آماده است . در متنهای پهلوی بنای آذر برزین مهر ، آتش مخصوص کشاورزان به او نسبت داده شده است و دارای مقامی بلند در متنها پهلوی است .دارای اسب از کار افتاده.
لهراسپ : کی لهراسب ، در کتاب مروج الذهب ، ص 140 ، نام او (( بهراسب )) آمده . لهراسب مقلب به (( آزاد مرد )) در اوستا به صنعت (( اوروات اسب )) (Aurataspa) یعنی دارنده اسب تندرو اسب.
هو اسپ : دارای اسب نیک.
هوز اسپ : (= زو ← زاب )
هیست اسپ: از سرداران کورش.
هید سپ : از اهالی باختر و از سرداران ایرانی در زمان داریوش سوم .
مهران گشنسپ : از نجبای دوران ساسانی(پدرش استاندار نصیبین بود) و مورد توجه هرمزد چهارم که به مرتبت موسوم به فرخشاد(؟ ) یا پذ شخور ، بمعنی (( پیش خور )) رسید ( پیشخدمت سفره شاه ).
مهران گشنسپ راز : مشاور و معتمد زر مهر در عهد ساسانیان و حکمران نظامی هفتا لیان .
پیر گشنسپ : پسر ژا ماسب و برادر زاده شاپور دوم .نخویر گشنسپ: حکمران نظامی مرز هفتالیان در عصر ساسانی.
نوگشنسپ: یکی از مفسران پهلوی در زمان ساسانیان.
ژاما سپ : وی با آذر افروز گرد دو برادر اصلی شاپور بودند ، ژاماسب برادر کواز که بعد از وی بر تخت نشست .
گشنسپ فرن : (( دارنده فر گشنسب )) که ترکیب با آتشکده های بزرگ و اسامی است .
اسپوهر : ولیعهد ( در عهد ساسانی ) .
آذر گشنسپ : نام خوان سالاری سلطنتی که سر پرست اردشیر در زمان کودکی تا بر تخت نشستن او بود .
اروند گشنسپ :( ARVAND GUSNASP ) مرزبان ساسانی گر جستان در سده ششم و از خانواده نجبای گرجی .
گلگون: نام اسب گودرز.
گشنسپ : حاکم دیلمان در عهد ساسانی .
گشنسپ : سردار هرمز چهارم ( 579 تا 590 م ) .
سیاوش : به معنی دارنده اسب سیاه است . در متنهای پهلوی اشاره مختصری به او می شود او بنا کننده دژ معروفی به نام کنگ دژ است که به آن سیاوش گرد نیز می گویند ... این دژ چنین توصیف شده است، که هفت دیوار آن از زر و سیم و پولاد و برنج و آهن و آبگینه و سنگ قیمتی بوده است . درهای بلند آن به بالای پنجاه آدمی و فاصله هر کدام از درها به یکدیگر فاصله بیست و دو روز بهاری و یا پانزده روز تابستانی سوار بر اسب است . در متنهای پهلوی گاهی گنگ دژ و سیاوش گرد دو شر و گاه گنگ دژ با صفت سیاوش گرد آمده است (آموزگار ، 1386، چاپ نهم ، 70 ).
سیه : (سیاه ) نام دیگر اسب سیاوش . اسب سیاه رنگ
سیاوش سیه را به تندی بتاخت نشد تنگدل ، جنگ آتش بساخت
بهزاد : نام اسبی از سیاوش در گلة اسبان افراسیاب که پس از کشته شدن سیاوش در گله مانده بود و به فرمان کسی تن نمی داد . کیخسرو در همراهی گیسو بر این اسب دست یافت و به فرمان در آمد :
نگه کرد بهزاد کی را بدید یکی باد سر از میان بر کشید
چو کخیسرو او را به تنها بیافت بپوشید و بازین سوی او شتافت
لگامش به سر کرد وزین بر نهاد همی از پدر کرد بادرد یاد
بهزاد بخاطر رنگ سیاه و شبرنگش و هوشیاری و وفاداری بسیار ، بعد از رخش ، بهترین و نامی ترین اسبان شاهنامه است . بهزاد دیگر نیز اسب سیاه رنگ گشتاسب بود آن را به نبستور پسر زریر بخشید تا در جنگ به انتقام پدر خود با بید رخش به کار برد و درفش کاویان را از او باز ستاند :
بدادش بدو شاه بهزاد را همان جوشن و خود پولاد را
پدر کشته آنگه میان را ببست سیه رنگ بهزاد را بر نشست
خرامید تا در میان سپاه نشسته بر آن خوب رنگ سیاه
به پیش صف دشمنان ایستاد همی بر کشید از جگر سرد باد
رخش : اسب رستم ، اسب سقیم . در وصف رخش و کره گرفتن از او آمده است :
تنش پر نگار از کران تا کران چو برگ گل سرخ و بر ، زعفران
چو رستم بدان مادیان بنگرید مران کره پیلتن را بدید
کمند کیانی همی داد خم که آن کره را باز گیرد زرم
در مینو خر (( رد )) به معنی سر کرده آمده . رد پرندگان (( باز )) و (( رد )) دوندگان اسب و (( رد )) غلات گندم است ( پرسش 44 ، ص 63 ، بند 35 ) .
رخشان : صفت اسب رستم
شبدیز : صفت رخش رستم :
من ورستم و رخش شبدیز و تیغ نیامد بر و سایه گسترد میغ
شبدیز:(شب رنگ)،رنگ شب،نام اسب خسرو اول(خسرو پرویز)ساسانی.
سد اسب ( صد اسب ) : سردار ایرانی که به فرمان خشایار شا مأمور شد که دور افریقا مسافرت کرده اطلاعاتی کسب کند و از جبل الطارق بگذرد .
ماسپ : یکی از قبایل پارسی .
منابع:
1. شناخت اساطیر ایران،جان هینلز،ترجمة: ژاله آموزگار-احمد تفضلی،نشر چشمه ،چاپ دهم1386
2. فرهنگ اساطیری و تاریخی،دکتر ابوالفضل مصفّی،انشارات اشتیاق،1382
3. تاریخ اساطیری ایران،دکتر ژاله آموزگار،انتشارات سمت،چاپ نهم1386
4. اسب،ابراهیم اکبرپوران بدر،انتشارات عمیدی،1375
5. اسب در فرهنگ ایران،خلاصه مقالات،مهرداد ملک زاده،سازمان میراث فرهنگی،1379
6. ایران در زمان ساسانیان،پرفسورآرتور کریستن سن،ترجمه: مرحوم رشید یاسمی،انتشارات دنیای کتاب،چاپ هشتم1372
7. جنگ سواران در هنر ایرانی،دکتر هوبر توس فون گال،ترجمه: فرامرز نجد سمیعی،انتشارات نسیم دانش،1378
8. چهار سپاهبد شاهنشاهی ساسانی،ریکا گیزلن،ترجمه: سیروس نصرا...زاده،سازمان میراث فرهنگی،1384
9. تاریخ و فرهنگ ساسانی،تورج دریایی،ترجمه: مهرداد قذرت دیزجی،انتشارات ققنوس،چاپ دوم1384
10. نوروز نامه،خیام نیشابوری،به کوشش علی محصوری،نشر چشمه،چاپ دوم1382
11. تاریخ ایران باستان(2)،دکتر شیرین بیانی،انتشارات سمت،چاپ چهارم 1386