Dr.Hossein.M.Al
01-03-2010, 09:14 PM
دستكاریهای تغذیه ای برای افزایش پاسخهای ایمنی در جوجه های گوشتی
همه معتقدند كه پیشگیری بهتر از درمان می باشد. بسیاری از مواد مغذی، انرژی، اسیدهای امینه و مواد معدنی دارای ماهیت متفاوتی می باشند ولی همگی انها نقش مهمی را در پاسخهای سیستم ایمنی دارند و بنابراین قادرند كه سلامتی جوجه ها را بدون نیاز به مراقبهای خاص دامپزشكی تضمین كنند.
مقدمه:
در حال حاضر، هدف از پرورش طیور تجارتی، رسیدن به بالاترین وزن نهایی و حداكثر تولید تخم مرغ به ازای هر واحد مصرف خوراك می باشد. بهر حال بین صفات تولیدی و پاسخهای سیستم ایمنی و صفات مربوط به مقاومت به بیماریها همبستگی منفی وجود دارد. به عنوان مثال این همبستگی منفی بین تولید و ایمنی باعث می شود كه در در سویه های پرتولید عملكرد و تكامل سیستم ایمنی ضعیف تر باشد. شاید یكی از عوامل ایجاد كننده همبستگی منفی بین صفات تولیدی و پاسخهای ایمنی در طیور، تامین همه احتیاجات فیزیولوژیكی از طریق مصرف اقلام خوراكی محدودی مانند مواد مغذی و میزان دسترسی آنها، باشد. ژنوتیپهایی با وزن نهایی حداكثر نسبت به سویه هایی با وزن نهایی پایین تر، پاسخهای ایمنی ضعیف تری را در برابر آلودگی های ناشی از ای كولای و تیتراسیون آنتی بادی سلولهای ایمنی از خود نشان می دهند. بنابراین امروزه درآمیخته های حاصل از سویه های تجارتی احتمال بروز هر نوع اختلال در پاسخهای ایمنی بیش از هر زمانی احساس می شود. علاوه بر انتخاب ژنتیكی، بعضی از عوامل غیر ژنتیكی مانند غلظت مواد مغذی جیره، قادر است كه تظاهر ژنهای مسئول پاسخهای ایمنی را از طریق ایجاد تعییر در میزان بلوغ سیستم ایمنی و همچنین میزان آنتی بادی تولید شده در برابر عفونتها تعییر دهد.
مكانیزمهای دفاعی در جوجه های گوشتی:
محیط سالن در شرایط پرورش متراكم جوجه ها، همواره شامل طیف وسیعی از میكروارگانیزمهایی می باشد كه بطور مستمر با سیستم ایمنی در حال رقابت هستند. بطور كلی عوامل بیماریزای مهاجم از طریق آنتی بادیهای مترشحه از نوتروفیلها و یا حاصل از میكروبهای غیرفعال و ضعیف شده(واكسنها) سركوب شده و نهایتا این لاشه سلولی این مهاجمین از طریق عمل بیگانه خواری حذف می شوند. این مكانیزم دفاعی برای كنترل پاوتوژنهای خارج سلولی مانند باكتریها و همچنین در برابر عوامل بیماریزای داخل سلولی مانند ویروسها بازدهی كاملا موثری را از خود نشان داده است. برای مقابله بر علیه عوامل بیماریزای داخل سلولی همانند ویروسها، مكانیزم ایمنی بواسطه سلول(CMI) نقش كلیدی را بر عهده دارد. در این مكانیزم با توجه به اینكه امكان از بین بردن عوامل پاتوژن از طریق ترشح آنتی بادی وجود ندارد فلذا به كمك تزریق سیتوتوكسین لنفوسیتهای نوع تی به داخل سلول آلوده، نتیجتا تخریب سلول و از بین رفتن ویروسها امكان پذیر می گردد. سیستم ایمنی در برابر ورود عوامل بیماریزا، تركیبات متنوعی را مانند پروتینهای فاز حاد، آنزیمهای پروتئولیتیك و هیدرولیتیك، رادیكالهای اكسیژن و مشتقات نیتروژن را برای از بین بردن پاتوژنهای مهاجم یا سلولهای آلوده تولید می كند.
نقش تغذیه در تعییر پاسخها سیستم ایمنی:
جیره نویسی در طیور عمدتا بر اساس شاخصهای تولیدی مانند رشد، تولید تخم و بازده مصرف خوراك انجام می شود فلذا غالبا از توجه به معیارهای لازم برای پاسخهای سیستم ایمنی چشم پوشی می شود چرا كه مواد مغذی همچنین بر روی تكامل سیستم ایمنی و حجم آنتی بادی تولیدی تاثیر گذار می باشد. در طول فاز حاد سیستم ایمنی، بیشترین احتیاجات تغذیه ای متوجه سنتز و آزاد شدن پروتئین فاز حاد (APS) از كبد می گردد. برای تامین عملكرد مناسب لكوسیتها احتیاجات انرژی و اسید آمینه در این مرحله بیش از احتیاجات غذایی معمول می باشد. اثر متقابل بین مواد مغذی متنوع و عدم توازن نسبتها و سمیت این مواد مغذی منجر به اختلال در فیزیولوژی طبیعی جوجه و متعاقبا اختلال در عملكرد سیستم ایمنی می گردد.
انرژی:
تفاوتها موجود در غلظت انرژی جیره غذایی طیور، میزان پاسخهای سیستم ایمنی را تعییر می دهد كه این تعییراحتمالا از طریق تعییر در مصرف مواد مغذی موجب تاثیر بر سیستم ایمنی می گردد. انرژی مصرفی موجب تنظیم فعالیت سلولهای ایمنی ، فعالیت هورمونهای خاص مانند تیروكسین، كوتیكواستروئیدها، هورمون رشد، گلوگاگون، كاتكولامیدها می گردد و نتیجتا تعییر در فعالیت این عوامل بر سیستم ایمنی تاثیر گذار می باشد. همچنین تفاوت در سطوح و ساختار و نوع اسیدهای چرب جیره از طریق تعییر در ساختار غشاء سلولی و تغییر در سنتز پروستاگلندین بر روی عملكرد سیستم ایمنی موثر است. با افزایش سطح چربی جیره از 3درصد به 9 درصد میزان تلفات ناشی از آلودگی ای كولای و مایكروباكتریوم توبركلوزیس كاهش می یابد. هنگام افزودن 6 درصد پیه به جیره طیور، تیتر آنتی بادی بر علیه آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی بطور قابل توجهی افزایش می یابد. گنجاندن سطوح بالایی از اسیدهای چرب غیر اشباع در جیره از طریق تحریك فعالیت ماكروفاژها باعث بهبود عملكرد سیستم ایمنی می گردد.
پروتئین:
رشد غدد بورس و تیموس تسبت به سایر اندامهای بدن طیور سریعتر انجام می شود و بنابراین این نكته خیلی مهم است كه در اوایل رشد سطوح مناسبی از پروتئین مورد نیاز در اختیار طیور قرار گیرد. گمبود پروتئین در این مرحله موجب رشد و توسعه نامناسب اندامهای لنفوئیدی می شود. چندین مقاله تحقیقاتی پیشنهاد كردند كه برای حصول به عملكرد مناسب سیستم ایمنی ،در این مرحله باید میزان اسید آمینه های جیره بیش از حد معمول توصیه شده برای رشد باشد. بهر حال تاثیر سطوح پروتئین بر تخفیف علائم بیماری بستگی به عامل و میكروارگانیزم بیماریزا دارد. هنگام افزایش سطح پروئتین جیره از 18 یا 20 درصد به 23 درصد میزان ابتلا به آلودگی ای كولای به طور معنی دار كاهش می یابد. همچنین با كاهش سطح پروتئین جیره جوجه های مبتلا به كوكسیدیوز، میزان تلفات از 32 درصد به 8 درصد در مقایسه با تیمار شاهد كاهش می یابد. سطوح بالای پروتئین جیره فعالیت تریپسین دستگاه گوارش طیور را افزایش می دهد. افزایش سطح ترشح تریپسین دستگاه گوارش متعاقبا موجب آزاد شدن سریع گوكسیدیاها از اووسیت شده و باعث تشدید علائم بیماری می گردد.
سطح مناسب میتونین جیره باعث افزایش رشد شده و برای ایجاد حداكثر پاسخ ایمنی ضروری است. متیونین همچنین برای افزایش عملكرد سلولهای تی تولید شده از تیموس مورد نیاز می باشد. كمبود میتونین باعث كاهش فعالیت لنفوسیتها و تحلیل غده بورس و همچنین افزایش حساسیت به بیماریهای نیوكاسل و كوكسیدیوز می شود. افزودن سیستئین باعث تحریك ایمنی هورمونی و سلولی می گردد. كمبود اسید های آمینه شاخداری (50-16%) مانند ایزولوسین، لوسین و والین در جیره جوجه های گوشتی باعث كاهش تیتر آنتی بادی بر علیه آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی می شود. با توجه كه در ساختمان ایمنوگلوبولینها مقادیر بالایی از والین و ترئونین بكار رفته است فلذا كمبود هر كدام از این اسید های آمینه پاسخهای ایمنی در جوجه های گوشتی را كاهش می دهد. در جیره های حاوی نسبت بالای لوسین/ والین+ ایزولوسین، به علت ایجاد اثرات آنتاگونیست بین ساختارهای این سه اسید آمینه عملكرد سیستم ایمنی كاهش می یابد. سطوح بیش از حد لوسین در جیره غذایی از جذب والین و ایزولوسین ممانعت می كند. افزایش غلظت اسید آمینه لیزین جیره باعث بهبود هماگلوتیناسیون و تیترآگلوتینین و همچنین افزایش ایمینوگلوبینهای جی و ام می شود. اسی آمینه آرژنین سوبسترای مسیر سنتز اكسید نیتریك می باشد . این تركیب یك محصول سمی است كه در فعالیت فاگوسیتیك ماكروفاژها نقش كمكی داشته و باعث از بین رفتن باكتریها و عوامل بیماریزای داخل سلولی می شود.
ویتامینها:
ویتامینها به عنوان كوفاكتور مورد نیاز برای فعالیتهای متابولیكی مربوط به پاسخهای ایمنی می باشد و بنابراین كمبود ویتامینها موجب اختلال در فعالیت سیستم ایمنی می شود. بطور كلی افزایش مقادیر ویتامینها جیره غذایی طیور میزان عملكرد سیستم ایمنی را بهبود می بخشد.
رتینول:
ویتامین رتینول نقش عمده ای در محافظت اندامهای لنفوئیدی و همچنین بافتهای اپتلیال دارد و موجب افزایش ایمنی هورمونی و سلولی در طیور می گردد. و یتامین A با فراهم كردن محیطی سالم به محافظت از غشاهای موكوسی و منافذ طبیعی در برابر تهاجم پاتوژنها كمك می كند. ویتامین A باعث تمایز و توسعه لنفوسیتهای نوع B می شود. افزایش غلظت ویتامین A در جیره باعث تغییر در تظاهر گیرنده های اسید رتیونیك موجود در لنفوسیتهای طیور می گردد. با افزایش سطح ویتامین A میزان عوامل سركوب كننده ایمنی( هیدروكورتیزونها) كاهش می یابد. علاوه بر این كمبود ویتامین A موجب كراتینه شدن سلولهای بازال( پایه ای) غده بورس و اختلال در عملكرد لنفوسیتهای تی می شود. بنابراین كمبود ویتامین A از طریق كاهش تولید سلولهای لنفوسیت نوع BوT و اختلال در فاگوسیتوز و كاهش مقاومت به عفونتها منجر به عكلكرد پایین سیستم ایمنی می شود. در جیره های با كمبود ویتامین A افزایش احتمال شیوع و گسترش بیماریهای مرتبط با ویروس نیوكاسل گزارش شده است. احتیاجات ویتامین A در جهت به حداكثر رساندن فعالیت سیستم ایمنی و به عنوان مثال افزایش وزن اندامهای لنفوئیدی خیلی بیشتر از احتیاجات همین ویتامین برای حصول به حداكثر وزن نهایی می باشد. افزایش میزان ویتامین A از 12850 واحد بین المللی به میزان 42850 یا 740451 واحد بین المللی منجر به كاهش تلفات ناشی از ای كولای و CRD در جوجه ها شده و همچنین پاكسازی عوامل بیماریزا در خون را بطور قابل توجه افزایش می دهد. بهر حال دستیابی به اثرات مفید سطوح بالای ویتامین A وابسته به غلظت سایر ویتامینهای محلول در چربی جیره غذایی می باشد. سطوح بیش از اندازه ویتامین A در جذب ویتامینهای Dو E تداخل ایجاد می كند. در طی شیوع بیماری كوكسیدیوز افزایش 60 واحد ویتامین A به ازای هر جوجه در روز، میزان تلفات را از صد در صد به صفر درصد تقلیل داده است. بهر حال در جیره های كاربردی جوجه های گوشتی و مرغان مادر جوان به ترتیب باید مقادیر 4000 تا 2000 IU/kg گنجانده شود. برای به حداقل رساندن آسیبهای ناشی از استرس و همچنین ممانعت از كاهش عملكرد ایمنی، سطح ویتامین A 10 برابر مقدار معمول باید افزایش یابد. تركیب ویتامین A(14000IU/Kg) و روی(65mg/kg) باعث افزایش رشد و ایمنی سلولی و همورمونی در جوجه ها می شود.
كوله كلسیفرول:
گیرنده های ویتامین 1و 2 دی هیدروكسی D3 در مونوسیتهای پریفرال شناسایی شده است. ویتامین D3 برای تمایز مونوسیتهای اولیه و مونوسیتها به ماكروفاژها و فعالیت مناسب فاگوسیتوز و فعالیت سیتوتوكسیك سلولهای ماكروفاژ ضروری می باشد. در جیره های كه فاقد مكملهای ویتامین D3 می باشد به میزان قابل ملاحضه ای عملكرد سیستم ایمنی كاهش می یابد.
توكوفرول و سلنیوم:
با بروز عفونت و یا تزریق واكسن به ویژه در شرایط استرس كه آسیبهای ناشی از پراكسیدازها و سوپراكسیدها را به همراه دارد، فعالیت سیستم ایمنی تحریك می شود. در چنین مواقعی ویتامین E و سلنیوم جیره باعث بهبود عملكرد سیستم ایمنی می شود. ویتامین E ضمن كمك به ایجاد یكپارچگی بخشهای لیپوپروتئینی غشا سلولی باعث كاهش تعییرات اكسیداتیو و توسعه پاسخهای ایمنی سلولی می شود. ویتامین E همچنین از طریق بهبود تكثیر و افزایش لنفوسیتهای T باعث افزایش ایمنی هورمونی می گردد. سلنیوم موجود در گلوتاتیون پراكسیداز به همراه ویتامین E به عنوان یك سیستم آنتی اكسیدانی باعث كاهش غلظت رادیكالهای آزاد در سلول می شود. ویتامین E و سلنیوم نقش مهمی را در تولید لنفوسیتهای بلاستوسیتها برعهده دارند. كمبود این مواد مغذی باعث كاهش فعالیت فاگوسیتوزی ماكروفاژها می شود.
علی رغم توصیه های NRC برای تامین میزان 20mg/kg ویتامین E جیره، مقادیر 300mg/kg ویتامین E باعث افزایش عملكرد سیستم ایمنی و كاهش مرگ و میر ناشی از ابتلا به آلودگی های ای كولای و بیماریهای نیوكاسل و بیماری بورس عفونی و كوكسیدیوز می شود. افزودن مكملهای ویتامین E به میزان250mg/kg منجر به جلوگیری از افت تولید تخم در مرغان مادر تحت شرایط استرس گرمایی می شود. نفش مفید سطوح بالای ویتامین E( بالاتر از 300mg/kg) در افزایش رشد لنفوسیتهای T به اثبات رسیده است. در سطوح بالای ویتامین E میزان غلظت پروستاگلندینهای اندامهای لنفوئیدی كاهش یافته و موجب توقف پاسخهای ایمنی سلولی شده و متعاقبا میزات تولید آنتی بادی را بهبود بخشیده است. در جیره های حاوی مكمل ویتامین E ( 200 mg در برابر 80mg) یا تركیب 300 mg ویتامین E و 1mg/kg سلنیوم افزایش یافته است. افزودن ویتامین E به میزان 30/0 درصد جیره مرغان مادر یا تزریق 3-5/2 mg/egg به تخمهای بارور منجر به افزایش پاسخهای ایمنی جوجه می شود. مشابها تركیب ویتامین E در واكسن روغنی نیوكاسل و بورس عفونی باعث كنترل سریعتر و همچنین تیتر آنتی بادی بالاتر نسبت به جیره های شاهد شده است.
اسید اسكوربیك:
سنتز ویتامین C در جوجه های یكروزه و طیور بالغ تحت استرس به مقدار مناسب انجام نمی پذیرد. ویتامین C باعث افزایش پاسخهای هورمونی و سلولی و همچنین افزایش مقاومت پرندگان نسبت به آلودگیهای ناشی از ای كولای و مایكروباكتریوم آویوم، نیوكاسل و بیماریهای عفونی بورس و مارك می گردد. ویتامین C در ایفا نقش آنتی اكسیدانی خود باعث استحكام غشاهای لكوسیتها می شود و همچنین وجود مقادیر مناسب این ویتامین باعث افزایش فعالیت فاگوسیتوزی نوتروفیلها می گردد. در شرایط استرس گرمایی این ویتامین از طریق تاثیر بر روی كاهش سنتز گلوكوكورتیكوئیدها باعث تخفیف اثرات استرس می گردد. با افزودن یك درصد از ویتماین C كاهش عملكرد سیستم ایمنی ناشی از كوتیكواسترون و استرس گرمایی تقلیل می یابد . تفاوت در اثرات مفید ناشی از افزودن ویتامین C در جیره را می توان به ناپایداری این ویتامین در بعضی از شرایط نگهداری آن مربوط دانست.
ویتامینهای ب كمپلكس:
ویتامینهای گروه ب بعنوان كوفاكتور آنزیمی نقش مهمی را مسیرهای متابولیكی بر عهده دارند.
از میان ویتامینهای گروه ب، نقش ویتامین B6 در سیستم ایمنی به طور گسترده مطالعه شده است. ویتانین B6 در توسعه و حفظ بافتهای لنفوئیدی موثر است. كمبود این ویتامین (95/0-48/1 mg/kg) پاسخ آنتی بادی را نسبت به آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی و تولید ایمنوگلوبینهای IgG وIgM كاهش می دهد. در شرایط استرس گرمایی، افزودن ویتامی B2 و B6 و أB12 اثرات مثبتی را بر عملكرد سیستم ایمنی جوجه های گوشتی دارد.
عناصر معدنی:
عناصرمعدنی نقش مهمی را در عملكرد سیستم ایمنی از طریق تاثیر بر روی تنظیم فشار اسمزی و به عنوان كوفاكتور و كاتالیزوز آنزیمی برعهده دارد و همچنین از طریق بهبود عملكرد هورمونی اعمال سیستم ایمنی را تنظیم می كند. غلظت سدیم، كلر، روی، سلنیوم، منگنر، مس ، آهن و كبالت جیره پاسخهای ایمنی را تحت تاثیر قرار می دهد. بطور كلی فرمهای معدنی این عناصر كمتر از فرمهای آلی جذب می شوند فلذا زمانی كه عناصر معدنی در جیره به فرم كلیت باشد پاسخهای ایمنی بیشتر است.
سدیم و كلرید:
سدیم و كلر به همراه پتاسیم نقش كلیدی را در ثبات توازن اسمزی مایعات داخل و خارج سلولی بر عهده دارد. كمبود نمك جیره باعث كاهش عملكرد سیستم ایمنی می شود. بطوریكه در سطوح 14/0 درصد سدیم و یا 21/0 كلر تیتر آنتی بادی افزایش می یابد. در جیره های حاوی مقادیر كمتر از 14/0 سدیم و 17/0 كلر پاسخهای هومورال كاهش می یابد. افزودن مقادیر مناسب نمك تیتر آنتی بادی را بهبود می بخشد. راهكار افزودن كلر به عنوان یك تعییر دهنده ایمنی تحت شرایط استرس گرمایی در شرایط كنترل شده قابل توصیه می باشد.
روی:
نقش روی در ایمنی از طریق افزایش تیموسیتها و تعداد سلولهای لنفوسیت تی و فعالیت سلولهای دفاعی و توتروفیلها و همچنین تولید ماكروفاژها و آنتی بادی و تولید اینترفرون و كاهش نفوذپذیری سلول در مقابل ویروس می باشد.روی همچنین برای بهبود عملكرد تیمومیلین و تكثیر لنفوسیتها و تولید متا آنزیمهایی مانند DNA و RNA پلی مرازها مورد نیاز می باشد. كمبود روی جیره علاوه بر كاهش تولید اینترلوكین –2 باعث حفاظت از یكپارچگی اندامهای لنفوئیدی و عملكرد سلولهای تی می گردد. كمبود روی در جیره مرغان مادر، تیتر آنتی بادی نسبت به آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی را در نسل بعدی حاصل كاهش می دهد. برعكس پس از افزودن روی به جیره پاسخ به آنتی بادی در نسل بعد افزایش می دهد. چندین مطالعه محدود نشان داد كه با افزودن مقادیر بالاتر روی(220mg/kg) در جیره های مرغ مادر هیچ تاثیر معنی داری بر روی عملكرد ایمنی سلولی و هورمونی وجود ندارد. تفاوت در گزارشات اینچنینی ممكن است در نتیجه تفاوت در غلظت های به كار رفته روی و یا اثر متقابل بین سایر مواد مغذی موجود در جیره های پایه مورد استفاده در آزمایشات تغذیه ای باشد. در جیره مرغ مادر افزودن روی به فرم كلیت شده با میتیونین باعث بهبود عملكرد سیستم ایمنی و افزایش تیتر آنتی بادی و ایمنی در نسل بعد و مقاومت بر علیه سالمونلا انترویتیدس و ای كولای خواهد گردید.
منگنز:
منگنز نقش مهمی در توسعه و ترمیم و حفاظت از بافتهای اپیتیلیال دارد. آنزیم سوپراكسیدسموتاز وابسته به منگنز در میتوكندری موجب غیر فعال شدن رادیكالهای آزاد تولید شده در داخل سلول می گردد. فرم آلی این مواد معدنی پاسخ آنتی بادی را نسبت به عفونتهای بیماری بورس، برونشیت عفونی و نیوكاسل در مرغان مادر افزایش می دهد.
مس:
در طی فاز حاد سیستم ایمنی، سلولهای كبد تولید و ترشح پروتئین فاز حاد را برعهده دارند كه باعث افزایش مقاومت جوجه بر علیه آلودگیهای عفونی می گردد. سروپلاسمین یكی از پروتئینهای مهم از این گروه می باشد كه به عنصر مس به عنوان كوفاكتور نیاز دارد. سروپلاسمین از طریق از بین بردن رادیكالهای آزاد تولید شده در فاگوسیتوز باعث حفاظت پرنده می شود. بنابراین در شرایط ابتلا به آلودگیهای عفونی احتیاجات مس افزایش می یابد. سوپراكسید دسموتاز وابسته به مس و روی واقع در سیتوزول باعث غیر فعال شدن رادیكالهای آزاد می شود. بطور كلی نیاز به مس در هنگام بروز عفونتها نسبت به حالت معمولی افزایش می یابد. معمولا به منظور افزایش ایمنی و سلامتی جوجه ها افزودن سطوح 250-125mg مس را توصیه می كنند. فرم كلرید مس در مقایسه با سولفات مس نقش موثرتری را برای افزایش سلامتی روده بر عهده دارد و به عنوان یك ماده میكروب كش بر علیه آلودگیهای ای كولای و سالمونلا تجویز می شود. فراهم كردن مس به فرم كلیت همراه با اسیدهای آمینه تاثیرات مثبتی را در بر دارد.
آهن:
نقش آهن در ایمنی می تواند از طریق كاهش ناگهانی در غلظت اهن در سرم در حین فاز اولیه عفونت ارزیابی شود. افزودن آهن به جیره نشان داه است كه باعث افزایش فعالیت ضد باكتریایی ماكروفاژها در كبد و طحال جوجه های مبتلا می شود. میزان سرزندگی در جوجه های آلوده با سالمونلا گالیناریوم همراه با افزودن 100 mg/kg آهن در جیره حاوی 200mg/kg آهن افزایش می یابد.
كبالت:
اثرات مفید كبالت بر روی سیستم ایمنی عمدتا مربوط به اثرات مثبت آن در سنتز پروتئین و عملكرد اندامهای لنفوئیدی می باشد. افزودن مكمل 10/0 یا 5/0 mg/kg (وزن بدن) عملكرد سیستم دفاعی میزبان بر علیه عفونت یا واكسیناسیون بیماری نیوكاسل در جوجه های گوشتی را افزایش می دهد
ترجمه
آرش جوانمرد، نادر اسدزاده، بهزاد حافظی
همه معتقدند كه پیشگیری بهتر از درمان می باشد. بسیاری از مواد مغذی، انرژی، اسیدهای امینه و مواد معدنی دارای ماهیت متفاوتی می باشند ولی همگی انها نقش مهمی را در پاسخهای سیستم ایمنی دارند و بنابراین قادرند كه سلامتی جوجه ها را بدون نیاز به مراقبهای خاص دامپزشكی تضمین كنند.
مقدمه:
در حال حاضر، هدف از پرورش طیور تجارتی، رسیدن به بالاترین وزن نهایی و حداكثر تولید تخم مرغ به ازای هر واحد مصرف خوراك می باشد. بهر حال بین صفات تولیدی و پاسخهای سیستم ایمنی و صفات مربوط به مقاومت به بیماریها همبستگی منفی وجود دارد. به عنوان مثال این همبستگی منفی بین تولید و ایمنی باعث می شود كه در در سویه های پرتولید عملكرد و تكامل سیستم ایمنی ضعیف تر باشد. شاید یكی از عوامل ایجاد كننده همبستگی منفی بین صفات تولیدی و پاسخهای ایمنی در طیور، تامین همه احتیاجات فیزیولوژیكی از طریق مصرف اقلام خوراكی محدودی مانند مواد مغذی و میزان دسترسی آنها، باشد. ژنوتیپهایی با وزن نهایی حداكثر نسبت به سویه هایی با وزن نهایی پایین تر، پاسخهای ایمنی ضعیف تری را در برابر آلودگی های ناشی از ای كولای و تیتراسیون آنتی بادی سلولهای ایمنی از خود نشان می دهند. بنابراین امروزه درآمیخته های حاصل از سویه های تجارتی احتمال بروز هر نوع اختلال در پاسخهای ایمنی بیش از هر زمانی احساس می شود. علاوه بر انتخاب ژنتیكی، بعضی از عوامل غیر ژنتیكی مانند غلظت مواد مغذی جیره، قادر است كه تظاهر ژنهای مسئول پاسخهای ایمنی را از طریق ایجاد تعییر در میزان بلوغ سیستم ایمنی و همچنین میزان آنتی بادی تولید شده در برابر عفونتها تعییر دهد.
مكانیزمهای دفاعی در جوجه های گوشتی:
محیط سالن در شرایط پرورش متراكم جوجه ها، همواره شامل طیف وسیعی از میكروارگانیزمهایی می باشد كه بطور مستمر با سیستم ایمنی در حال رقابت هستند. بطور كلی عوامل بیماریزای مهاجم از طریق آنتی بادیهای مترشحه از نوتروفیلها و یا حاصل از میكروبهای غیرفعال و ضعیف شده(واكسنها) سركوب شده و نهایتا این لاشه سلولی این مهاجمین از طریق عمل بیگانه خواری حذف می شوند. این مكانیزم دفاعی برای كنترل پاوتوژنهای خارج سلولی مانند باكتریها و همچنین در برابر عوامل بیماریزای داخل سلولی مانند ویروسها بازدهی كاملا موثری را از خود نشان داده است. برای مقابله بر علیه عوامل بیماریزای داخل سلولی همانند ویروسها، مكانیزم ایمنی بواسطه سلول(CMI) نقش كلیدی را بر عهده دارد. در این مكانیزم با توجه به اینكه امكان از بین بردن عوامل پاتوژن از طریق ترشح آنتی بادی وجود ندارد فلذا به كمك تزریق سیتوتوكسین لنفوسیتهای نوع تی به داخل سلول آلوده، نتیجتا تخریب سلول و از بین رفتن ویروسها امكان پذیر می گردد. سیستم ایمنی در برابر ورود عوامل بیماریزا، تركیبات متنوعی را مانند پروتینهای فاز حاد، آنزیمهای پروتئولیتیك و هیدرولیتیك، رادیكالهای اكسیژن و مشتقات نیتروژن را برای از بین بردن پاتوژنهای مهاجم یا سلولهای آلوده تولید می كند.
نقش تغذیه در تعییر پاسخها سیستم ایمنی:
جیره نویسی در طیور عمدتا بر اساس شاخصهای تولیدی مانند رشد، تولید تخم و بازده مصرف خوراك انجام می شود فلذا غالبا از توجه به معیارهای لازم برای پاسخهای سیستم ایمنی چشم پوشی می شود چرا كه مواد مغذی همچنین بر روی تكامل سیستم ایمنی و حجم آنتی بادی تولیدی تاثیر گذار می باشد. در طول فاز حاد سیستم ایمنی، بیشترین احتیاجات تغذیه ای متوجه سنتز و آزاد شدن پروتئین فاز حاد (APS) از كبد می گردد. برای تامین عملكرد مناسب لكوسیتها احتیاجات انرژی و اسید آمینه در این مرحله بیش از احتیاجات غذایی معمول می باشد. اثر متقابل بین مواد مغذی متنوع و عدم توازن نسبتها و سمیت این مواد مغذی منجر به اختلال در فیزیولوژی طبیعی جوجه و متعاقبا اختلال در عملكرد سیستم ایمنی می گردد.
انرژی:
تفاوتها موجود در غلظت انرژی جیره غذایی طیور، میزان پاسخهای سیستم ایمنی را تعییر می دهد كه این تعییراحتمالا از طریق تعییر در مصرف مواد مغذی موجب تاثیر بر سیستم ایمنی می گردد. انرژی مصرفی موجب تنظیم فعالیت سلولهای ایمنی ، فعالیت هورمونهای خاص مانند تیروكسین، كوتیكواستروئیدها، هورمون رشد، گلوگاگون، كاتكولامیدها می گردد و نتیجتا تعییر در فعالیت این عوامل بر سیستم ایمنی تاثیر گذار می باشد. همچنین تفاوت در سطوح و ساختار و نوع اسیدهای چرب جیره از طریق تعییر در ساختار غشاء سلولی و تغییر در سنتز پروستاگلندین بر روی عملكرد سیستم ایمنی موثر است. با افزایش سطح چربی جیره از 3درصد به 9 درصد میزان تلفات ناشی از آلودگی ای كولای و مایكروباكتریوم توبركلوزیس كاهش می یابد. هنگام افزودن 6 درصد پیه به جیره طیور، تیتر آنتی بادی بر علیه آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی بطور قابل توجهی افزایش می یابد. گنجاندن سطوح بالایی از اسیدهای چرب غیر اشباع در جیره از طریق تحریك فعالیت ماكروفاژها باعث بهبود عملكرد سیستم ایمنی می گردد.
پروتئین:
رشد غدد بورس و تیموس تسبت به سایر اندامهای بدن طیور سریعتر انجام می شود و بنابراین این نكته خیلی مهم است كه در اوایل رشد سطوح مناسبی از پروتئین مورد نیاز در اختیار طیور قرار گیرد. گمبود پروتئین در این مرحله موجب رشد و توسعه نامناسب اندامهای لنفوئیدی می شود. چندین مقاله تحقیقاتی پیشنهاد كردند كه برای حصول به عملكرد مناسب سیستم ایمنی ،در این مرحله باید میزان اسید آمینه های جیره بیش از حد معمول توصیه شده برای رشد باشد. بهر حال تاثیر سطوح پروتئین بر تخفیف علائم بیماری بستگی به عامل و میكروارگانیزم بیماریزا دارد. هنگام افزایش سطح پروئتین جیره از 18 یا 20 درصد به 23 درصد میزان ابتلا به آلودگی ای كولای به طور معنی دار كاهش می یابد. همچنین با كاهش سطح پروتئین جیره جوجه های مبتلا به كوكسیدیوز، میزان تلفات از 32 درصد به 8 درصد در مقایسه با تیمار شاهد كاهش می یابد. سطوح بالای پروتئین جیره فعالیت تریپسین دستگاه گوارش طیور را افزایش می دهد. افزایش سطح ترشح تریپسین دستگاه گوارش متعاقبا موجب آزاد شدن سریع گوكسیدیاها از اووسیت شده و باعث تشدید علائم بیماری می گردد.
سطح مناسب میتونین جیره باعث افزایش رشد شده و برای ایجاد حداكثر پاسخ ایمنی ضروری است. متیونین همچنین برای افزایش عملكرد سلولهای تی تولید شده از تیموس مورد نیاز می باشد. كمبود میتونین باعث كاهش فعالیت لنفوسیتها و تحلیل غده بورس و همچنین افزایش حساسیت به بیماریهای نیوكاسل و كوكسیدیوز می شود. افزودن سیستئین باعث تحریك ایمنی هورمونی و سلولی می گردد. كمبود اسید های آمینه شاخداری (50-16%) مانند ایزولوسین، لوسین و والین در جیره جوجه های گوشتی باعث كاهش تیتر آنتی بادی بر علیه آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی می شود. با توجه كه در ساختمان ایمنوگلوبولینها مقادیر بالایی از والین و ترئونین بكار رفته است فلذا كمبود هر كدام از این اسید های آمینه پاسخهای ایمنی در جوجه های گوشتی را كاهش می دهد. در جیره های حاوی نسبت بالای لوسین/ والین+ ایزولوسین، به علت ایجاد اثرات آنتاگونیست بین ساختارهای این سه اسید آمینه عملكرد سیستم ایمنی كاهش می یابد. سطوح بیش از حد لوسین در جیره غذایی از جذب والین و ایزولوسین ممانعت می كند. افزایش غلظت اسید آمینه لیزین جیره باعث بهبود هماگلوتیناسیون و تیترآگلوتینین و همچنین افزایش ایمینوگلوبینهای جی و ام می شود. اسی آمینه آرژنین سوبسترای مسیر سنتز اكسید نیتریك می باشد . این تركیب یك محصول سمی است كه در فعالیت فاگوسیتیك ماكروفاژها نقش كمكی داشته و باعث از بین رفتن باكتریها و عوامل بیماریزای داخل سلولی می شود.
ویتامینها:
ویتامینها به عنوان كوفاكتور مورد نیاز برای فعالیتهای متابولیكی مربوط به پاسخهای ایمنی می باشد و بنابراین كمبود ویتامینها موجب اختلال در فعالیت سیستم ایمنی می شود. بطور كلی افزایش مقادیر ویتامینها جیره غذایی طیور میزان عملكرد سیستم ایمنی را بهبود می بخشد.
رتینول:
ویتامین رتینول نقش عمده ای در محافظت اندامهای لنفوئیدی و همچنین بافتهای اپتلیال دارد و موجب افزایش ایمنی هورمونی و سلولی در طیور می گردد. و یتامین A با فراهم كردن محیطی سالم به محافظت از غشاهای موكوسی و منافذ طبیعی در برابر تهاجم پاتوژنها كمك می كند. ویتامین A باعث تمایز و توسعه لنفوسیتهای نوع B می شود. افزایش غلظت ویتامین A در جیره باعث تغییر در تظاهر گیرنده های اسید رتیونیك موجود در لنفوسیتهای طیور می گردد. با افزایش سطح ویتامین A میزان عوامل سركوب كننده ایمنی( هیدروكورتیزونها) كاهش می یابد. علاوه بر این كمبود ویتامین A موجب كراتینه شدن سلولهای بازال( پایه ای) غده بورس و اختلال در عملكرد لنفوسیتهای تی می شود. بنابراین كمبود ویتامین A از طریق كاهش تولید سلولهای لنفوسیت نوع BوT و اختلال در فاگوسیتوز و كاهش مقاومت به عفونتها منجر به عكلكرد پایین سیستم ایمنی می شود. در جیره های با كمبود ویتامین A افزایش احتمال شیوع و گسترش بیماریهای مرتبط با ویروس نیوكاسل گزارش شده است. احتیاجات ویتامین A در جهت به حداكثر رساندن فعالیت سیستم ایمنی و به عنوان مثال افزایش وزن اندامهای لنفوئیدی خیلی بیشتر از احتیاجات همین ویتامین برای حصول به حداكثر وزن نهایی می باشد. افزایش میزان ویتامین A از 12850 واحد بین المللی به میزان 42850 یا 740451 واحد بین المللی منجر به كاهش تلفات ناشی از ای كولای و CRD در جوجه ها شده و همچنین پاكسازی عوامل بیماریزا در خون را بطور قابل توجه افزایش می دهد. بهر حال دستیابی به اثرات مفید سطوح بالای ویتامین A وابسته به غلظت سایر ویتامینهای محلول در چربی جیره غذایی می باشد. سطوح بیش از اندازه ویتامین A در جذب ویتامینهای Dو E تداخل ایجاد می كند. در طی شیوع بیماری كوكسیدیوز افزایش 60 واحد ویتامین A به ازای هر جوجه در روز، میزان تلفات را از صد در صد به صفر درصد تقلیل داده است. بهر حال در جیره های كاربردی جوجه های گوشتی و مرغان مادر جوان به ترتیب باید مقادیر 4000 تا 2000 IU/kg گنجانده شود. برای به حداقل رساندن آسیبهای ناشی از استرس و همچنین ممانعت از كاهش عملكرد ایمنی، سطح ویتامین A 10 برابر مقدار معمول باید افزایش یابد. تركیب ویتامین A(14000IU/Kg) و روی(65mg/kg) باعث افزایش رشد و ایمنی سلولی و همورمونی در جوجه ها می شود.
كوله كلسیفرول:
گیرنده های ویتامین 1و 2 دی هیدروكسی D3 در مونوسیتهای پریفرال شناسایی شده است. ویتامین D3 برای تمایز مونوسیتهای اولیه و مونوسیتها به ماكروفاژها و فعالیت مناسب فاگوسیتوز و فعالیت سیتوتوكسیك سلولهای ماكروفاژ ضروری می باشد. در جیره های كه فاقد مكملهای ویتامین D3 می باشد به میزان قابل ملاحضه ای عملكرد سیستم ایمنی كاهش می یابد.
توكوفرول و سلنیوم:
با بروز عفونت و یا تزریق واكسن به ویژه در شرایط استرس كه آسیبهای ناشی از پراكسیدازها و سوپراكسیدها را به همراه دارد، فعالیت سیستم ایمنی تحریك می شود. در چنین مواقعی ویتامین E و سلنیوم جیره باعث بهبود عملكرد سیستم ایمنی می شود. ویتامین E ضمن كمك به ایجاد یكپارچگی بخشهای لیپوپروتئینی غشا سلولی باعث كاهش تعییرات اكسیداتیو و توسعه پاسخهای ایمنی سلولی می شود. ویتامین E همچنین از طریق بهبود تكثیر و افزایش لنفوسیتهای T باعث افزایش ایمنی هورمونی می گردد. سلنیوم موجود در گلوتاتیون پراكسیداز به همراه ویتامین E به عنوان یك سیستم آنتی اكسیدانی باعث كاهش غلظت رادیكالهای آزاد در سلول می شود. ویتامین E و سلنیوم نقش مهمی را در تولید لنفوسیتهای بلاستوسیتها برعهده دارند. كمبود این مواد مغذی باعث كاهش فعالیت فاگوسیتوزی ماكروفاژها می شود.
علی رغم توصیه های NRC برای تامین میزان 20mg/kg ویتامین E جیره، مقادیر 300mg/kg ویتامین E باعث افزایش عملكرد سیستم ایمنی و كاهش مرگ و میر ناشی از ابتلا به آلودگی های ای كولای و بیماریهای نیوكاسل و بیماری بورس عفونی و كوكسیدیوز می شود. افزودن مكملهای ویتامین E به میزان250mg/kg منجر به جلوگیری از افت تولید تخم در مرغان مادر تحت شرایط استرس گرمایی می شود. نفش مفید سطوح بالای ویتامین E( بالاتر از 300mg/kg) در افزایش رشد لنفوسیتهای T به اثبات رسیده است. در سطوح بالای ویتامین E میزان غلظت پروستاگلندینهای اندامهای لنفوئیدی كاهش یافته و موجب توقف پاسخهای ایمنی سلولی شده و متعاقبا میزات تولید آنتی بادی را بهبود بخشیده است. در جیره های حاوی مكمل ویتامین E ( 200 mg در برابر 80mg) یا تركیب 300 mg ویتامین E و 1mg/kg سلنیوم افزایش یافته است. افزودن ویتامین E به میزان 30/0 درصد جیره مرغان مادر یا تزریق 3-5/2 mg/egg به تخمهای بارور منجر به افزایش پاسخهای ایمنی جوجه می شود. مشابها تركیب ویتامین E در واكسن روغنی نیوكاسل و بورس عفونی باعث كنترل سریعتر و همچنین تیتر آنتی بادی بالاتر نسبت به جیره های شاهد شده است.
اسید اسكوربیك:
سنتز ویتامین C در جوجه های یكروزه و طیور بالغ تحت استرس به مقدار مناسب انجام نمی پذیرد. ویتامین C باعث افزایش پاسخهای هورمونی و سلولی و همچنین افزایش مقاومت پرندگان نسبت به آلودگیهای ناشی از ای كولای و مایكروباكتریوم آویوم، نیوكاسل و بیماریهای عفونی بورس و مارك می گردد. ویتامین C در ایفا نقش آنتی اكسیدانی خود باعث استحكام غشاهای لكوسیتها می شود و همچنین وجود مقادیر مناسب این ویتامین باعث افزایش فعالیت فاگوسیتوزی نوتروفیلها می گردد. در شرایط استرس گرمایی این ویتامین از طریق تاثیر بر روی كاهش سنتز گلوكوكورتیكوئیدها باعث تخفیف اثرات استرس می گردد. با افزودن یك درصد از ویتماین C كاهش عملكرد سیستم ایمنی ناشی از كوتیكواسترون و استرس گرمایی تقلیل می یابد . تفاوت در اثرات مفید ناشی از افزودن ویتامین C در جیره را می توان به ناپایداری این ویتامین در بعضی از شرایط نگهداری آن مربوط دانست.
ویتامینهای ب كمپلكس:
ویتامینهای گروه ب بعنوان كوفاكتور آنزیمی نقش مهمی را مسیرهای متابولیكی بر عهده دارند.
از میان ویتامینهای گروه ب، نقش ویتامین B6 در سیستم ایمنی به طور گسترده مطالعه شده است. ویتانین B6 در توسعه و حفظ بافتهای لنفوئیدی موثر است. كمبود این ویتامین (95/0-48/1 mg/kg) پاسخ آنتی بادی را نسبت به آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی و تولید ایمنوگلوبینهای IgG وIgM كاهش می دهد. در شرایط استرس گرمایی، افزودن ویتامی B2 و B6 و أB12 اثرات مثبتی را بر عملكرد سیستم ایمنی جوجه های گوشتی دارد.
عناصر معدنی:
عناصرمعدنی نقش مهمی را در عملكرد سیستم ایمنی از طریق تاثیر بر روی تنظیم فشار اسمزی و به عنوان كوفاكتور و كاتالیزوز آنزیمی برعهده دارد و همچنین از طریق بهبود عملكرد هورمونی اعمال سیستم ایمنی را تنظیم می كند. غلظت سدیم، كلر، روی، سلنیوم، منگنر، مس ، آهن و كبالت جیره پاسخهای ایمنی را تحت تاثیر قرار می دهد. بطور كلی فرمهای معدنی این عناصر كمتر از فرمهای آلی جذب می شوند فلذا زمانی كه عناصر معدنی در جیره به فرم كلیت باشد پاسخهای ایمنی بیشتر است.
سدیم و كلرید:
سدیم و كلر به همراه پتاسیم نقش كلیدی را در ثبات توازن اسمزی مایعات داخل و خارج سلولی بر عهده دارد. كمبود نمك جیره باعث كاهش عملكرد سیستم ایمنی می شود. بطوریكه در سطوح 14/0 درصد سدیم و یا 21/0 كلر تیتر آنتی بادی افزایش می یابد. در جیره های حاوی مقادیر كمتر از 14/0 سدیم و 17/0 كلر پاسخهای هومورال كاهش می یابد. افزودن مقادیر مناسب نمك تیتر آنتی بادی را بهبود می بخشد. راهكار افزودن كلر به عنوان یك تعییر دهنده ایمنی تحت شرایط استرس گرمایی در شرایط كنترل شده قابل توصیه می باشد.
روی:
نقش روی در ایمنی از طریق افزایش تیموسیتها و تعداد سلولهای لنفوسیت تی و فعالیت سلولهای دفاعی و توتروفیلها و همچنین تولید ماكروفاژها و آنتی بادی و تولید اینترفرون و كاهش نفوذپذیری سلول در مقابل ویروس می باشد.روی همچنین برای بهبود عملكرد تیمومیلین و تكثیر لنفوسیتها و تولید متا آنزیمهایی مانند DNA و RNA پلی مرازها مورد نیاز می باشد. كمبود روی جیره علاوه بر كاهش تولید اینترلوكین –2 باعث حفاظت از یكپارچگی اندامهای لنفوئیدی و عملكرد سلولهای تی می گردد. كمبود روی در جیره مرغان مادر، تیتر آنتی بادی نسبت به آنتی ژن گلبولهای قرمز گوسفندی را در نسل بعدی حاصل كاهش می دهد. برعكس پس از افزودن روی به جیره پاسخ به آنتی بادی در نسل بعد افزایش می دهد. چندین مطالعه محدود نشان داد كه با افزودن مقادیر بالاتر روی(220mg/kg) در جیره های مرغ مادر هیچ تاثیر معنی داری بر روی عملكرد ایمنی سلولی و هورمونی وجود ندارد. تفاوت در گزارشات اینچنینی ممكن است در نتیجه تفاوت در غلظت های به كار رفته روی و یا اثر متقابل بین سایر مواد مغذی موجود در جیره های پایه مورد استفاده در آزمایشات تغذیه ای باشد. در جیره مرغ مادر افزودن روی به فرم كلیت شده با میتیونین باعث بهبود عملكرد سیستم ایمنی و افزایش تیتر آنتی بادی و ایمنی در نسل بعد و مقاومت بر علیه سالمونلا انترویتیدس و ای كولای خواهد گردید.
منگنز:
منگنز نقش مهمی در توسعه و ترمیم و حفاظت از بافتهای اپیتیلیال دارد. آنزیم سوپراكسیدسموتاز وابسته به منگنز در میتوكندری موجب غیر فعال شدن رادیكالهای آزاد تولید شده در داخل سلول می گردد. فرم آلی این مواد معدنی پاسخ آنتی بادی را نسبت به عفونتهای بیماری بورس، برونشیت عفونی و نیوكاسل در مرغان مادر افزایش می دهد.
مس:
در طی فاز حاد سیستم ایمنی، سلولهای كبد تولید و ترشح پروتئین فاز حاد را برعهده دارند كه باعث افزایش مقاومت جوجه بر علیه آلودگیهای عفونی می گردد. سروپلاسمین یكی از پروتئینهای مهم از این گروه می باشد كه به عنصر مس به عنوان كوفاكتور نیاز دارد. سروپلاسمین از طریق از بین بردن رادیكالهای آزاد تولید شده در فاگوسیتوز باعث حفاظت پرنده می شود. بنابراین در شرایط ابتلا به آلودگیهای عفونی احتیاجات مس افزایش می یابد. سوپراكسید دسموتاز وابسته به مس و روی واقع در سیتوزول باعث غیر فعال شدن رادیكالهای آزاد می شود. بطور كلی نیاز به مس در هنگام بروز عفونتها نسبت به حالت معمولی افزایش می یابد. معمولا به منظور افزایش ایمنی و سلامتی جوجه ها افزودن سطوح 250-125mg مس را توصیه می كنند. فرم كلرید مس در مقایسه با سولفات مس نقش موثرتری را برای افزایش سلامتی روده بر عهده دارد و به عنوان یك ماده میكروب كش بر علیه آلودگیهای ای كولای و سالمونلا تجویز می شود. فراهم كردن مس به فرم كلیت همراه با اسیدهای آمینه تاثیرات مثبتی را در بر دارد.
آهن:
نقش آهن در ایمنی می تواند از طریق كاهش ناگهانی در غلظت اهن در سرم در حین فاز اولیه عفونت ارزیابی شود. افزودن آهن به جیره نشان داه است كه باعث افزایش فعالیت ضد باكتریایی ماكروفاژها در كبد و طحال جوجه های مبتلا می شود. میزان سرزندگی در جوجه های آلوده با سالمونلا گالیناریوم همراه با افزودن 100 mg/kg آهن در جیره حاوی 200mg/kg آهن افزایش می یابد.
كبالت:
اثرات مفید كبالت بر روی سیستم ایمنی عمدتا مربوط به اثرات مثبت آن در سنتز پروتئین و عملكرد اندامهای لنفوئیدی می باشد. افزودن مكمل 10/0 یا 5/0 mg/kg (وزن بدن) عملكرد سیستم دفاعی میزبان بر علیه عفونت یا واكسیناسیون بیماری نیوكاسل در جوجه های گوشتی را افزایش می دهد
ترجمه
آرش جوانمرد، نادر اسدزاده، بهزاد حافظی