نیهال
10-16-2012, 09:53 AM
تعاريف و اصطلاحات عفونت زدايي
قبل از ورود به بحث عفونت زدايي فيزيكي و شيميايي لازم است به ذكر برخي از اصطلاحات رايج در اين زمينه بپردازيم تا ضمن درك مفاهيم و به كارگيري روش*ها از اصطلاحات، برداشت*هاي ناهمگون نداشته باشيم.
· پاك كردن (Cleaning) : يعني زدودن "دبري*ها" يا مواد قابل رويت با آب. این عمل باعث حذف اجرام می شود تا باعث از بین رفتن اجرام .
· سترون سازي (Sterilization) : يعني استفاده از روش*هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور از بين بــردن و تخريب كليه اشكال ارگانيسمي از جمله اسپورها.
· گندزدايي (Disinfection) : يعني استفاده از روش*هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور كم كردن بار ميكروبی در محیط های بی جان ، مانند اماکن مسکونی ، البسه ، ظروف ، آب ؟، سبزی و غیره به عبارتی گندزدایی در مورد محیط زندگی بکار می رود .
· آلودگي زدايي (Disinfestation) : يعني از بين بردن انگل*هاي خارجي كه ناقل بيماريند مثل گال و شپش
· Biodeterioration : يعني تخريب فعاليت*هاي بيولوژيك .
· Decontamination : يعني عفونت زدايي ابزار آلوده به طوري كه براي استفاده بي خطر و مناسب باشند
· Fumigation : يعني استفاده از دودها و بخارات مواد عفونت*زدا .
· Pasteurization : وقتی هدف ما از به کاربردن ماده ضد میکروبی نابودی عوامل بیماریزا باشد مثلاً استفاده از حرارت 60 درجه سانتي گراد تا نيم ساعت .
· كلريناسيون (Chlorination) و ازونيزاسيون (Ozonization) : يعني استفاده از كلر يـا ازون براي سالم سازي آب .
· ماده گندزدا (Disinfectant) : ماده اي است كه براي كم كردن بار ميكروبي از روي سطوح بيجان و اجسام بكار برده مي*شود.
· آنتي سپتيك یا ضدعفونی کننده ها (Antiseptic) : ماده اي است كه بازدارنده فعاليت و یا نابود کننده ارگانيسم*ها از روي بافت*هاي زنده است. مانند ضدعفونی پوست و یا زخم . غلظت ضدعفونی کننده ها بایستی کمتر از گندزداها باشد تا از آسیب به بافتها جلوگیری شود به همین دلیل ضدعفونی کننده ها نسبت به گندزداها سمیت کمتری دارند .
· آنتي بيوتيك (Antibiotic) : ماده آلي شيميايي است كه توسط ارگانيسم*ها توليد مي*شود و باعث بازدارندگي يا كشتن ارگانيسم*هاي ديگر در انسان، حيوانات و گياهان مي*شود.
· دترجنت (Detergent) : ماده اي است كه با کاهش كشش سطحي قابلیت نفوذ پذیری آب را افزایش می دهند تا مواد آلی راحتتر از سطوح پاک شوند . و همچنین آلودگي و ذرات و گرد و غبار و ... را از سطوح پاک می کند و اجازه می دهد تا ضدعفونی کننده ها به میکروارگانیسم ها که در زیر و یا بین آنها قرار دارد دسترسی پیدا کنند .
· سنيتايزر (Sanitizer) : ماده بهداشتي است كه با مواد ضدميكروبي همراه است. این مواد تمام اجرام را از بین نبرده و فقط جمعیت میکروبی را در سطح اشیاء کاهش داده تا از نقطه نظر بهداشت عمومی بی خطر و ایمن باشند ( شوینده ها )
· مواد ژرميسيد (Germicide) ، بايوسيد (Biocide) باكتريسيد (Bactericide) ، ويريسيد (Viricide) ، فونژيسيد (Fungicide) ، اسپوريسيد (Sporicide) و اويسيد (Ovicide) : كشنده ارگانيسم، اعم از باكتري*ها، ويروس*ها، قارچ*ها، اسپورها و تخم انگلي*ها هستند. این مواد روی پروتئین ها بویژه آنزیم های مهم اجرام عمل می کنند . مکانیسم عمل ممکن است اکسیداسیون ، هیدرولیز ، تغییر ماهیت و یا جایگزینی باشد .
· Biostatic / Germistatic : به موادی اطلاق می شود که صرفاً از رشد و تکثیر اجرام جلوگیری می کنند .
· دئودورانت (Deodorant) : نيز براي مواد خنثي كننده بوهاي بد و Bleach براي مواد رنگ بر بكار برده مي*شوند.
· پالیدن : حذف میکروارگانیسم ها از مایعات را گویند که در صنعت و آزمایشگاه کاربرد دارد . صافی ها انواع مختلف دارند و اثر آن ها به اندازه منافذ ، جنس صافی و سایر فاکتور ها بستگی دارد .
روش*هاي عفونت زدايي و گندزدایی :
انواع روش*هاي جاري عفونت زدايي، اعم از روش*هاي سترون سازي يا گندزدايي عبارتند از:
1. فیزیکی
2. شیمیایی
گندزداهای فیزیکی:
1. حرارت
2. برودت
3. خشک کردن
4. نورخورشید
حرارت بر 2 نوع است :
حرارت مرطوب : تمامی میکروب ها در اثر حرارت مرطوب از بین می روند و سرعت مرگ آنها بستگی به درجه حرارت و زمان آن دارد ، به این صورت که هر چه حرارت بیشتر باشد زمان از بین رفتن عوامل بیماریزا کوتاهتر است . حرارت مرطوب شامل موارد زیر است :
1. استفاده از بخار آب (اتوکلاو )
2. جوشاندن
3. پاستوریزه کردن
حرارت خشک (فور): تاثیر حرارت مرطوب خیلی بیشتر از حرارت خشک است و در درجه حرارت های مشابه زمان استریل نمودن یا حرارت مرطوب از حرارت خشک کمتر است . ولی در مواردی که نمی توان از حرارت مرطوب استفاده کرد بایستی از حرارت خشک استفاده نمود . انواع حرارت خشک شامل :
1. حرارت خشک ( فور )
2. سوزاندن
3. شعله
مروری بر روش*هاي سترون سازي فیزیکی
حرارت مرطوب (اتوكلاو) :
حرارت مرطوب هنوز، موثرترين، متداول ترين، قابل اعتمادترين و كم هزينه ترين روش براي سترون سازي است. اتوكلاو دستگاهي است كه با استفاده از عوامل دما، بخار، فشار و زمان، عمل می کند . در اين دستگاه، بايستي "هوا" با "بخار" جابجا شود. اين جابجايي يا با نيروي ثقل (Gravity) صورت مي*گيرد و يا با مكش پمپ(Prevacuum) . اگر هواي داخل دستگاه كاملا تخليه نشود، به علت اختلاف وزن مخصوص هوا و بخار، درجه حرارت به حد مطلوب نخواهد رسيد. اين دستگاه داراي يك مخزن فولادي ضدزنگ، ضداسيد و باز و ضدمغناطيس، در فولادي با واشر نسوز، قفل ايمني، شيرهاي آب و بخار، صافي*هاي هوا و بخار، سوپاپ اطمينان، فشارسنج، حرارت سنج، زمان سنج و سيستم ارت مي*باشد و حجمش از 5 ليتر تا بيش از 1000 لیتر متفاوت است . در اين دستگاه، دما 121 تا 134 درجه سانتيگراد است و زمان، بسته به نوع دستگاه 4 تا 30 دقيقه متفاوت و واحد سنجش فشار يكي از موارد زير است:
يك اتمسفر = يك بار= 100 كيلوپاسكال = 5/14 پوند بر اينچ مربع = 750 ميليمتر جيوه
در پايان مرحله سترون سازي، بخار دستگاه تخليه مي*شود تا فشار اتاقك به صفر برسد. اين مرحله 15 تا 20 دقيقه طول مي*كشد. اتوكلاو براي سترون كردن لوازم جراحي فلزي، شيشه ها، مايعات و بعضي مواد پلاستيكي بكار مي*رود. نوعي سترون سازي سريع وجود دارد بنام Flash Sterilization كه در آن وسايل، در دماي 134 درجه سانتيگراد و فشار 60 پوند بر اينچ مربع، ظرف 3 دقيقه سترون مي*شوند.
در استفاده از اتوكلاو زمان كوتاه و نفوذ خوب است، و وسايل زيادي را مي*توان با آن سترون كرد. ولي كند شدن وسايل برنده و باقي ماندن رطوبت در بسته ها در پايان كار از معايب اين روش به حساب می آید .
عملكرد اتوكلاو را بايستي با بررسي حرارت سنج با ترمومتر شاهد، وزن كردن بسته ها قبل و بعد از فرايند (جهت بررسي باقي ماندن رطوبت در بسته ها)، استفاده از انديكاتورهاي شيميايي و استفاده هفتگي از انديكاتورهاي بيولوژيك باسيلوس استئاروترموفيلوس (B. Stearothermophilus) ارزيابي نمود.
جوشاندن با آب :
معمولا آب جوش نمي*تواند اسپورها و بعضي ويروس*ها را از بين ببرد لذا سترون كننده نيست، ولي در مواقعي كه وسيله يا ماده سترون كننده در اختيار نيست و برای لباس و لوازمی که با خلط و مدفوع بیمار آلوده شده استفاده می کنند . مي*توان وسايل را در 100 درجه سانتي گراد، براي مدت 15 دقيقه جوشاند.
پاستوريزاسيون :
استفاده از حرارت 60 درجه سانتيگراد براي مدت 5/0 ساعت و قرار دادن در محيط سرد را پاستوريزه كردن (پاستوريزاسيون) گويند كه در اين فرايند عوامل عفوني بيماري*زا از بين مي*روند. این روش برای از بین بردن عوامل بیماریزا در شیر و یا مواد غذایی بکار می رود .
حرارت خشك يا فور
دستگاه فور، داراي يك اجاق و يك اتاقك عايق كاري شده است كه با جريان برق گرم مي*شود. اين دستگاه داراي بدنه فولادي، فن، زمان سنج، حرارت سنج، تنظيم كننده درجه حرارت، ترموستات و سيستم اِرت است. در اين دستگاه در 160 درجه سانتي گراد در مدت 2 ساعت، در 171 درجه سانتيگراد در مدت 1 ساعت، در180 درجه سانتي گراد در مدت 5/0 ساعت و در 191 درجه سانتي گراد در مدت 6 تا 10 دقيقه وسايل استريل مي*شوند. به مورد اخير Rapid Heat Transfer گويند.
با فور مي*توانيم روغن*ها، گازهاي آغشته به وازلين، پودرها، سوزن*ها، تيغ، قيچي، نوك الكتروكوتر، دريل*ها، فرزها، مته ها، لوله هاي شيشه اي و آيينه ها را سترون كنيم. فور وسيله ارزاني است و سبب خوردگي ، زنگ زدگي وكند شدن لبه هاي برنده وسايل فلزي نمي*شود. نفوذ پذيري آن ضعيف است، نياز به زمان طولاني دارد، موجب تغيير رنگ و سوختن كاغذ و پارچه او ابزار حساس به حرارت مي*شود. براي كنترل عملكرد فور، بايستي هر روز واشر نسوز آن را بازديد كنيم، با دماسنج شاهد، صحت عمل حرارت سنجش را كنترل نماييم. و هر هفته با استفاده از آزمون*هاي بيولوژيك (باسيلوس سوبتيليس كه به حرارت خشك بسيار مقاوم است) عمل سترون سازيش را ارزيابي نماييم .
در پايان كار با فور، تا درجه حرارت به زير 50 درجه سانتيگراد نرسيده نبايد در دستگاه را باز كنيم، زيرا به علت اختلاف دما، آلودگي هواي بيرون به وسايل داخل دستگاه سرايت مي*كند.
روغن داغ ـ شعله مستقیم :
براي برخي وسايل، مثل بعضي وسايل دندان پزشكي مي*توان از روغن داغ با حرارت بيش از 170 درجه سانتي گراد استفاده كرد. همچنين استفاده از شعله چراغ الكلي به منظور سترون سازي در آزمايشگاه ها رايج است.
سوزاندن:
سوزاندن بهترین وسیله سترون سازی است . این روش معمولاً برای از بین بردن اجسام آلوده از قبیل باند زخم ، پارچه های مصرف شده ، البسه بیماران مبتلا به بیماری های مسری و خطرناک ، لیوان کاغذی مسلولان ، زباله ، لاشه حیوانات آلوده و وسایل بی ارزش دیگر کاربرد دارد .
از موارد دیگر حرارت خشک می توان اطو را نام برد . اطو کردن لباسها سبب گندزدایی البسه و از بین رفتن بسیاری از میکروب ها می شود .
برودت :
اگر چه سرما خاصیت گندزدایی ندارد ولی مانع رشد میکروب ها گردیده و به عنوان ضد فساد عمل می نماید . سرما رشد میکروب ها و قارچ ها را که باعث فساد مواد غذایی می شوند ، متوقف می کند . مدت نگهداری مواد غذایی در درجات مختلف سرما متفاوت بوده و بستگی به تاثیر درجه سرما بر روی هر نوع غذا دارد .
خشک کردن :
باکتری های مختلف در برابر خشک کردن حساسیت متفاوت دارند . خشک کردن موادی که حاوی باکتری هستند ، اغلب منجر به مرگ آنها می شود . سطوح خشک و تمیز مقدار کمی باکتری در بر دارد . خشکی برای جلوگیری از تولید باکتری ها موثر است . خشک کردن یکی از راه های قدیمی برای نگهداری غذا است و از این طریق بیشتر برای میوه ، سبزی ، شیر ، ماهی و .... استفاده می شود .
نور آفتاب و اشعه :
نور خورشید ارزانترین و مناسب ترین گندزدا است . به طور کلی میکروب ها در مقابل هوا و آفتاب فوق العاده حساس هستند چرا که پرتوهای فرا بنفش خورشید برای باکتری ها و ویروس ها مرگبار هستند و هوا نیز به علت تبخیر رطوبت بر بسیاری از باکتری ها اثر کشنده دارد . لذا آفتاب دادن منازل و البسه و اثاثیه یکی از مهم ترین طرق گندزدایی و جلوگیری از امراض مختلف است .
از راه های دیگر گند زدایی فیزیکی به موارد زیر می توان اشاره نمود :
اتوكلاو اتيلن اكسايد
اكسيد اتيلن گازي است بي رنگ، قابل اشتعال و محلول در آب كه وقتي با هوا مخلوط شود مي*تواند آتش*زا باشد. اكسيد اتيلن يا با غلظت 100% به كار برده مي*شود و يا با 12% CO2 ، دماي 60 درجه سانتي گراد و رطوبت 50% به كار برده مي*شود. تقريبا هر چرخه سترون سازي 285 دقيقه طول مي*كشد. تمام وسايلي كه با ETO سترون مي*شوند بايد 8 تا 24 ساعت هوادهي شوند زيرا مواردي از سوختگي صورت در هنگام استفاده از ماسك*هاي بيهوشي، التهاب حنجره و ناي در استفاده از لوله هاي تراشه، هموليز خون در دياليز و استفاده از كاتترها در عمل جراحي قلب و آنژيوگرافي ديده شده است. از اتوكلاو اتيلن اكسايد مي*توان جهت سترون كردن وسايل پلاستيكي، لاستيكي، چرمي، پنبه اي و ابريشمي، ابزار آندوسكوپي، كاتترها و لوله ها، ابزار ظريف جراحي، دوربين*ها، نخ*هاي بخيه، سيم*هاي برق، پمپ*ها، موتورها، ابزار ماشين*هاي قلبي تنفسي، مايعات، ساكشن، و انواع هندپيس*هاي دندان پزشكي و ابزار حساس به حرارت استفاده كرد.
قدرت نفوذ ETO بالا است ولي زمانش طولاني است، نيازمند محافظ ويژه جلوگيري كننده از جرقه است، و مسموميت*زا، حساسيت*زا و در تماس*هاي طولاني سرطان*زا و موتاژن است و هزينه زيادي نيز دارد.بايستي درجه حرارت، رطوبت و سيستم تهويه دستگاه كنترل شود و با اسپور باسيلوس سوبتيليس به صورت هفتگي عملكرد سترون سازي پايش گردد.
کمی کلاو :
در اين سيستم، علاوه بر آب، مخلوطي از الكل، فرمالدئيد، كتون و استون نيز بكار برده مي*شود. درجه حرارت در كمي*كلاو 131 درجه سانتي گراد، فشار20 پوند بر اينچ مربع و زمان 30 دقيقه است. با اين روش، وسايل زنگ نمي*زنند و لبه هاي تيز كند نمي*شوند و به علت كمتر بودن ميزان بخار آب در اين دستگاه (نسبت به اتوكلاو معمولي) آب در بسته بندي*ها جمع نمي*شود. اين دستگاه بايد در جايي به كار برده شود كه از تهويه خوبي برخوردارند.
گاز پلاسما :
در اين دستگاه، پراكسيد هيدروژن را در يك ميدان الكتريكي تصعيد مي*كنند و لوازم حساس به حرارت و رطوبت را با آن سترون مي*نمايند. چرخه سترون سازي با اين روش 55 تا 75 دقيقه طول مي*كشد.
یونیزاسیون :
از پرتوهاي يون ساز نظير: پرتوهاي ايكس و گاما نيز مي*توان براي سترون كردن مواد بيولوژيك، داروها، گاز، باند، نخ*هاي كات گوت و لوازم يك*بار مصرف استفاده نمود.
تابش فرابنفش ( UV ) :
تابش فرا بنفش دامنه موجی است در گستره (طیف ) امواج الکترومغناطیس با دامنه طول موجی کوتاه تر از نور مریی ، ولی بلندتر از پرتو X و گاما که طول موج کوتاه و انرژی زیادتر و قدرت نفوذ بیشتری دارند .لازم به ذکر است اشعه الکترومغناطیس شامل امواج رادیویی با طول موج بلند ، امواج مادون قرمز ، پرتوفرابنفش ، اشعه ایکس ، اشعه گاما و امواج کیهانی می باشد .
طیف اشعه فرابنفش
اشعه فرابنفش بین طول موجهای 0.0144 میکرومتر و 0.39 میکرومتر است. اشعه فرابنفش را به سه منطقه تقسیم می*کنند:
1. ماورا بنفش با طول موج بلند یا ماورا بنفش A ( NUV - UVA ) : این اشعه بین طول موجهای 300 – 400 nm ( 0.39 و 0.315 میکرومتر ) قرار دارد. نسبت این اشعه در نور آفتاب ، قوس الکتریکی زغال و چراغهای الکتریکی معمولی زیاد است. ( ظاهراً کم خطر برای سلامتی و محیط زیست . سبب چروکیدگی پوست می شود )
2. ماورا بنفش با طول موج متوسط یا ماورا بنفش B (VUV – VACUM UV یا UVB ) : این اشعه بین طول موجهای 280 – 320 nm ( 0.315 و 0.28 میکرومتر ) است. این اشعه در نور چراغ بخار جیوه و قوسهای الکتریکی با الکترودهای فلزی وجود دارد، تاثیر آنها در پوست شدید است. ( دارای ریسک بالاتر ولی خطرناک . باعث سوختگی شدید پوست می شود )
3. ماورا بنفش با طول موج کوتاه یا ماورا بنفش C ( EUV یا XUVیا EXTREME UV یا XUV1-31nm یا UVC ) : این اشعه شامل طول موجهای کوتاهتر از 280 nm ( 0.28 میکرومتر ) است و فقط در قوس الکتریکی جیوه وجود دارد. ( بسیار مضر و مخرب برای سلامتی محیط زیست و خاصیت میکروب کشی شدید دارد )
** nm نانومتر برابر با یک میلیلردم متر **
توضیحاتی درباره موارد فوق :
· خورشید ساطع کننده پرتو فرا بنفش در هر سه پایه باند UVC , UVB , UVA به مقدار فراوان است ولی به سبب جذب UV در لایه ازن اتمسفر ، 99% تابش فرابنفشی که به زمین می رسد از نوع ( کمتر مضر ) UVA است . شیشه پنجره معمولی نسبت به دامنه ظاهراً کم نفوذ ( 300 – 400 nm ) uva شفاف بوده و مقاومت چندانی در مقابل آن نشان نمی دهد اما نسبت به عبور طول موج های پایین تر از 350nm حساس است به اندازه ای که 90% تابش های UV کوتاه تر از 300nm را از خود عبور نمی دهند .
· Vacuum UV : هوای معمولی در مقابل طول موج های 200nm و پایین تر از آن به صورت شیشه ای مات عمل کرده و آنها را از خود عبور نمی دهد . علت این امر به لطف قابلیت بسیار بالای جذب تابش فرابنفش موج کوتاه توسط اکسیژن جو امکان پذیر شده است . در حالی که مثلاً عنصری مانند نیتروژن کاملاً برعکس ، در برابر UV مانند شیشه ای شفاف عمل می کند . در مجموع می توان گفت که هوا یا جو نسبت به عبور تابش امواج خیلی کوتاه و مضر فرابنفش ، بسیار سختگیرانه عمل می کند . همین واکنش است که کره خاکی را برای انسان ها و بسیاری از جانداران قابل سکونت ساخته است . و باز به همین دلیل ، در صنایعی که نیاز به استفاده از تابش فرابنفش موج کوتاه زیر 200nm باشد ( مانند صنایع ساخت نیمه رساناها ) ، این عملکرد تنها در محیط های تخلیه شده از اکسیژن امکان پذیر خواهد بود .
· EXTREME UV : مشخصه این دامنه بسیار موج کوتاه تابش فرا بنفش ، دو تاثیر متفاوت آنها با ماده است ؛ طول موج های بلندتر از 30nm اساساً با ویژگی ها و توان ترکیبی مواد در سطح الکترونی – شیمیایی سر و کار دارند در حالی که طول موج های کوتاه تر از 30nm تابش فرابنفش تنها تعاملی دارند با اوربیتال الکترونی و هسته اتم ها . همانگونه که قبلاً نیز اشاره شد ، باند XUV به شدت توسط بسیاری از عناصر شناخته شده متعارف قابل جذب اند ، بنابر این فاقد اثر پایدارند ، اما امروزه این امکان بوجود آمده که حتی بتوان تصاویر چند لایه که قادر به بازتاب حدود 50% از تابش های XUV باشند را در شرایط آسان و عادی بدست آورد . از تکنولوژی اخیر در ساختن تلسکوپ هایی جهت تصویر برداری خورشیدی که قبلاً امکان ثبت آنها با هیچ تلسکوپ دیگری وجود نداشت ، استفاده می شود . اکنون دو پدیده تلسکوپیک SOHO/EIT و همچنین TRACE توانسته اند به برکت بکارگیری از تکنولوژی Extreme UV ، تصاویر خیره کننده ای از خورشید و سایر سیارات و ستارگان و کهکشان های دور و نزدیک در دسترس آدمی قرار بدهند .
دکتر محمد رضا خورشید
قبل از ورود به بحث عفونت زدايي فيزيكي و شيميايي لازم است به ذكر برخي از اصطلاحات رايج در اين زمينه بپردازيم تا ضمن درك مفاهيم و به كارگيري روش*ها از اصطلاحات، برداشت*هاي ناهمگون نداشته باشيم.
· پاك كردن (Cleaning) : يعني زدودن "دبري*ها" يا مواد قابل رويت با آب. این عمل باعث حذف اجرام می شود تا باعث از بین رفتن اجرام .
· سترون سازي (Sterilization) : يعني استفاده از روش*هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور از بين بــردن و تخريب كليه اشكال ارگانيسمي از جمله اسپورها.
· گندزدايي (Disinfection) : يعني استفاده از روش*هاي فيزيكي يا شيميايي به منظور كم كردن بار ميكروبی در محیط های بی جان ، مانند اماکن مسکونی ، البسه ، ظروف ، آب ؟، سبزی و غیره به عبارتی گندزدایی در مورد محیط زندگی بکار می رود .
· آلودگي زدايي (Disinfestation) : يعني از بين بردن انگل*هاي خارجي كه ناقل بيماريند مثل گال و شپش
· Biodeterioration : يعني تخريب فعاليت*هاي بيولوژيك .
· Decontamination : يعني عفونت زدايي ابزار آلوده به طوري كه براي استفاده بي خطر و مناسب باشند
· Fumigation : يعني استفاده از دودها و بخارات مواد عفونت*زدا .
· Pasteurization : وقتی هدف ما از به کاربردن ماده ضد میکروبی نابودی عوامل بیماریزا باشد مثلاً استفاده از حرارت 60 درجه سانتي گراد تا نيم ساعت .
· كلريناسيون (Chlorination) و ازونيزاسيون (Ozonization) : يعني استفاده از كلر يـا ازون براي سالم سازي آب .
· ماده گندزدا (Disinfectant) : ماده اي است كه براي كم كردن بار ميكروبي از روي سطوح بيجان و اجسام بكار برده مي*شود.
· آنتي سپتيك یا ضدعفونی کننده ها (Antiseptic) : ماده اي است كه بازدارنده فعاليت و یا نابود کننده ارگانيسم*ها از روي بافت*هاي زنده است. مانند ضدعفونی پوست و یا زخم . غلظت ضدعفونی کننده ها بایستی کمتر از گندزداها باشد تا از آسیب به بافتها جلوگیری شود به همین دلیل ضدعفونی کننده ها نسبت به گندزداها سمیت کمتری دارند .
· آنتي بيوتيك (Antibiotic) : ماده آلي شيميايي است كه توسط ارگانيسم*ها توليد مي*شود و باعث بازدارندگي يا كشتن ارگانيسم*هاي ديگر در انسان، حيوانات و گياهان مي*شود.
· دترجنت (Detergent) : ماده اي است كه با کاهش كشش سطحي قابلیت نفوذ پذیری آب را افزایش می دهند تا مواد آلی راحتتر از سطوح پاک شوند . و همچنین آلودگي و ذرات و گرد و غبار و ... را از سطوح پاک می کند و اجازه می دهد تا ضدعفونی کننده ها به میکروارگانیسم ها که در زیر و یا بین آنها قرار دارد دسترسی پیدا کنند .
· سنيتايزر (Sanitizer) : ماده بهداشتي است كه با مواد ضدميكروبي همراه است. این مواد تمام اجرام را از بین نبرده و فقط جمعیت میکروبی را در سطح اشیاء کاهش داده تا از نقطه نظر بهداشت عمومی بی خطر و ایمن باشند ( شوینده ها )
· مواد ژرميسيد (Germicide) ، بايوسيد (Biocide) باكتريسيد (Bactericide) ، ويريسيد (Viricide) ، فونژيسيد (Fungicide) ، اسپوريسيد (Sporicide) و اويسيد (Ovicide) : كشنده ارگانيسم، اعم از باكتري*ها، ويروس*ها، قارچ*ها، اسپورها و تخم انگلي*ها هستند. این مواد روی پروتئین ها بویژه آنزیم های مهم اجرام عمل می کنند . مکانیسم عمل ممکن است اکسیداسیون ، هیدرولیز ، تغییر ماهیت و یا جایگزینی باشد .
· Biostatic / Germistatic : به موادی اطلاق می شود که صرفاً از رشد و تکثیر اجرام جلوگیری می کنند .
· دئودورانت (Deodorant) : نيز براي مواد خنثي كننده بوهاي بد و Bleach براي مواد رنگ بر بكار برده مي*شوند.
· پالیدن : حذف میکروارگانیسم ها از مایعات را گویند که در صنعت و آزمایشگاه کاربرد دارد . صافی ها انواع مختلف دارند و اثر آن ها به اندازه منافذ ، جنس صافی و سایر فاکتور ها بستگی دارد .
روش*هاي عفونت زدايي و گندزدایی :
انواع روش*هاي جاري عفونت زدايي، اعم از روش*هاي سترون سازي يا گندزدايي عبارتند از:
1. فیزیکی
2. شیمیایی
گندزداهای فیزیکی:
1. حرارت
2. برودت
3. خشک کردن
4. نورخورشید
حرارت بر 2 نوع است :
حرارت مرطوب : تمامی میکروب ها در اثر حرارت مرطوب از بین می روند و سرعت مرگ آنها بستگی به درجه حرارت و زمان آن دارد ، به این صورت که هر چه حرارت بیشتر باشد زمان از بین رفتن عوامل بیماریزا کوتاهتر است . حرارت مرطوب شامل موارد زیر است :
1. استفاده از بخار آب (اتوکلاو )
2. جوشاندن
3. پاستوریزه کردن
حرارت خشک (فور): تاثیر حرارت مرطوب خیلی بیشتر از حرارت خشک است و در درجه حرارت های مشابه زمان استریل نمودن یا حرارت مرطوب از حرارت خشک کمتر است . ولی در مواردی که نمی توان از حرارت مرطوب استفاده کرد بایستی از حرارت خشک استفاده نمود . انواع حرارت خشک شامل :
1. حرارت خشک ( فور )
2. سوزاندن
3. شعله
مروری بر روش*هاي سترون سازي فیزیکی
حرارت مرطوب (اتوكلاو) :
حرارت مرطوب هنوز، موثرترين، متداول ترين، قابل اعتمادترين و كم هزينه ترين روش براي سترون سازي است. اتوكلاو دستگاهي است كه با استفاده از عوامل دما، بخار، فشار و زمان، عمل می کند . در اين دستگاه، بايستي "هوا" با "بخار" جابجا شود. اين جابجايي يا با نيروي ثقل (Gravity) صورت مي*گيرد و يا با مكش پمپ(Prevacuum) . اگر هواي داخل دستگاه كاملا تخليه نشود، به علت اختلاف وزن مخصوص هوا و بخار، درجه حرارت به حد مطلوب نخواهد رسيد. اين دستگاه داراي يك مخزن فولادي ضدزنگ، ضداسيد و باز و ضدمغناطيس، در فولادي با واشر نسوز، قفل ايمني، شيرهاي آب و بخار، صافي*هاي هوا و بخار، سوپاپ اطمينان، فشارسنج، حرارت سنج، زمان سنج و سيستم ارت مي*باشد و حجمش از 5 ليتر تا بيش از 1000 لیتر متفاوت است . در اين دستگاه، دما 121 تا 134 درجه سانتيگراد است و زمان، بسته به نوع دستگاه 4 تا 30 دقيقه متفاوت و واحد سنجش فشار يكي از موارد زير است:
يك اتمسفر = يك بار= 100 كيلوپاسكال = 5/14 پوند بر اينچ مربع = 750 ميليمتر جيوه
در پايان مرحله سترون سازي، بخار دستگاه تخليه مي*شود تا فشار اتاقك به صفر برسد. اين مرحله 15 تا 20 دقيقه طول مي*كشد. اتوكلاو براي سترون كردن لوازم جراحي فلزي، شيشه ها، مايعات و بعضي مواد پلاستيكي بكار مي*رود. نوعي سترون سازي سريع وجود دارد بنام Flash Sterilization كه در آن وسايل، در دماي 134 درجه سانتيگراد و فشار 60 پوند بر اينچ مربع، ظرف 3 دقيقه سترون مي*شوند.
در استفاده از اتوكلاو زمان كوتاه و نفوذ خوب است، و وسايل زيادي را مي*توان با آن سترون كرد. ولي كند شدن وسايل برنده و باقي ماندن رطوبت در بسته ها در پايان كار از معايب اين روش به حساب می آید .
عملكرد اتوكلاو را بايستي با بررسي حرارت سنج با ترمومتر شاهد، وزن كردن بسته ها قبل و بعد از فرايند (جهت بررسي باقي ماندن رطوبت در بسته ها)، استفاده از انديكاتورهاي شيميايي و استفاده هفتگي از انديكاتورهاي بيولوژيك باسيلوس استئاروترموفيلوس (B. Stearothermophilus) ارزيابي نمود.
جوشاندن با آب :
معمولا آب جوش نمي*تواند اسپورها و بعضي ويروس*ها را از بين ببرد لذا سترون كننده نيست، ولي در مواقعي كه وسيله يا ماده سترون كننده در اختيار نيست و برای لباس و لوازمی که با خلط و مدفوع بیمار آلوده شده استفاده می کنند . مي*توان وسايل را در 100 درجه سانتي گراد، براي مدت 15 دقيقه جوشاند.
پاستوريزاسيون :
استفاده از حرارت 60 درجه سانتيگراد براي مدت 5/0 ساعت و قرار دادن در محيط سرد را پاستوريزه كردن (پاستوريزاسيون) گويند كه در اين فرايند عوامل عفوني بيماري*زا از بين مي*روند. این روش برای از بین بردن عوامل بیماریزا در شیر و یا مواد غذایی بکار می رود .
حرارت خشك يا فور
دستگاه فور، داراي يك اجاق و يك اتاقك عايق كاري شده است كه با جريان برق گرم مي*شود. اين دستگاه داراي بدنه فولادي، فن، زمان سنج، حرارت سنج، تنظيم كننده درجه حرارت، ترموستات و سيستم اِرت است. در اين دستگاه در 160 درجه سانتي گراد در مدت 2 ساعت، در 171 درجه سانتيگراد در مدت 1 ساعت، در180 درجه سانتي گراد در مدت 5/0 ساعت و در 191 درجه سانتي گراد در مدت 6 تا 10 دقيقه وسايل استريل مي*شوند. به مورد اخير Rapid Heat Transfer گويند.
با فور مي*توانيم روغن*ها، گازهاي آغشته به وازلين، پودرها، سوزن*ها، تيغ، قيچي، نوك الكتروكوتر، دريل*ها، فرزها، مته ها، لوله هاي شيشه اي و آيينه ها را سترون كنيم. فور وسيله ارزاني است و سبب خوردگي ، زنگ زدگي وكند شدن لبه هاي برنده وسايل فلزي نمي*شود. نفوذ پذيري آن ضعيف است، نياز به زمان طولاني دارد، موجب تغيير رنگ و سوختن كاغذ و پارچه او ابزار حساس به حرارت مي*شود. براي كنترل عملكرد فور، بايستي هر روز واشر نسوز آن را بازديد كنيم، با دماسنج شاهد، صحت عمل حرارت سنجش را كنترل نماييم. و هر هفته با استفاده از آزمون*هاي بيولوژيك (باسيلوس سوبتيليس كه به حرارت خشك بسيار مقاوم است) عمل سترون سازيش را ارزيابي نماييم .
در پايان كار با فور، تا درجه حرارت به زير 50 درجه سانتيگراد نرسيده نبايد در دستگاه را باز كنيم، زيرا به علت اختلاف دما، آلودگي هواي بيرون به وسايل داخل دستگاه سرايت مي*كند.
روغن داغ ـ شعله مستقیم :
براي برخي وسايل، مثل بعضي وسايل دندان پزشكي مي*توان از روغن داغ با حرارت بيش از 170 درجه سانتي گراد استفاده كرد. همچنين استفاده از شعله چراغ الكلي به منظور سترون سازي در آزمايشگاه ها رايج است.
سوزاندن:
سوزاندن بهترین وسیله سترون سازی است . این روش معمولاً برای از بین بردن اجسام آلوده از قبیل باند زخم ، پارچه های مصرف شده ، البسه بیماران مبتلا به بیماری های مسری و خطرناک ، لیوان کاغذی مسلولان ، زباله ، لاشه حیوانات آلوده و وسایل بی ارزش دیگر کاربرد دارد .
از موارد دیگر حرارت خشک می توان اطو را نام برد . اطو کردن لباسها سبب گندزدایی البسه و از بین رفتن بسیاری از میکروب ها می شود .
برودت :
اگر چه سرما خاصیت گندزدایی ندارد ولی مانع رشد میکروب ها گردیده و به عنوان ضد فساد عمل می نماید . سرما رشد میکروب ها و قارچ ها را که باعث فساد مواد غذایی می شوند ، متوقف می کند . مدت نگهداری مواد غذایی در درجات مختلف سرما متفاوت بوده و بستگی به تاثیر درجه سرما بر روی هر نوع غذا دارد .
خشک کردن :
باکتری های مختلف در برابر خشک کردن حساسیت متفاوت دارند . خشک کردن موادی که حاوی باکتری هستند ، اغلب منجر به مرگ آنها می شود . سطوح خشک و تمیز مقدار کمی باکتری در بر دارد . خشکی برای جلوگیری از تولید باکتری ها موثر است . خشک کردن یکی از راه های قدیمی برای نگهداری غذا است و از این طریق بیشتر برای میوه ، سبزی ، شیر ، ماهی و .... استفاده می شود .
نور آفتاب و اشعه :
نور خورشید ارزانترین و مناسب ترین گندزدا است . به طور کلی میکروب ها در مقابل هوا و آفتاب فوق العاده حساس هستند چرا که پرتوهای فرا بنفش خورشید برای باکتری ها و ویروس ها مرگبار هستند و هوا نیز به علت تبخیر رطوبت بر بسیاری از باکتری ها اثر کشنده دارد . لذا آفتاب دادن منازل و البسه و اثاثیه یکی از مهم ترین طرق گندزدایی و جلوگیری از امراض مختلف است .
از راه های دیگر گند زدایی فیزیکی به موارد زیر می توان اشاره نمود :
اتوكلاو اتيلن اكسايد
اكسيد اتيلن گازي است بي رنگ، قابل اشتعال و محلول در آب كه وقتي با هوا مخلوط شود مي*تواند آتش*زا باشد. اكسيد اتيلن يا با غلظت 100% به كار برده مي*شود و يا با 12% CO2 ، دماي 60 درجه سانتي گراد و رطوبت 50% به كار برده مي*شود. تقريبا هر چرخه سترون سازي 285 دقيقه طول مي*كشد. تمام وسايلي كه با ETO سترون مي*شوند بايد 8 تا 24 ساعت هوادهي شوند زيرا مواردي از سوختگي صورت در هنگام استفاده از ماسك*هاي بيهوشي، التهاب حنجره و ناي در استفاده از لوله هاي تراشه، هموليز خون در دياليز و استفاده از كاتترها در عمل جراحي قلب و آنژيوگرافي ديده شده است. از اتوكلاو اتيلن اكسايد مي*توان جهت سترون كردن وسايل پلاستيكي، لاستيكي، چرمي، پنبه اي و ابريشمي، ابزار آندوسكوپي، كاتترها و لوله ها، ابزار ظريف جراحي، دوربين*ها، نخ*هاي بخيه، سيم*هاي برق، پمپ*ها، موتورها، ابزار ماشين*هاي قلبي تنفسي، مايعات، ساكشن، و انواع هندپيس*هاي دندان پزشكي و ابزار حساس به حرارت استفاده كرد.
قدرت نفوذ ETO بالا است ولي زمانش طولاني است، نيازمند محافظ ويژه جلوگيري كننده از جرقه است، و مسموميت*زا، حساسيت*زا و در تماس*هاي طولاني سرطان*زا و موتاژن است و هزينه زيادي نيز دارد.بايستي درجه حرارت، رطوبت و سيستم تهويه دستگاه كنترل شود و با اسپور باسيلوس سوبتيليس به صورت هفتگي عملكرد سترون سازي پايش گردد.
کمی کلاو :
در اين سيستم، علاوه بر آب، مخلوطي از الكل، فرمالدئيد، كتون و استون نيز بكار برده مي*شود. درجه حرارت در كمي*كلاو 131 درجه سانتي گراد، فشار20 پوند بر اينچ مربع و زمان 30 دقيقه است. با اين روش، وسايل زنگ نمي*زنند و لبه هاي تيز كند نمي*شوند و به علت كمتر بودن ميزان بخار آب در اين دستگاه (نسبت به اتوكلاو معمولي) آب در بسته بندي*ها جمع نمي*شود. اين دستگاه بايد در جايي به كار برده شود كه از تهويه خوبي برخوردارند.
گاز پلاسما :
در اين دستگاه، پراكسيد هيدروژن را در يك ميدان الكتريكي تصعيد مي*كنند و لوازم حساس به حرارت و رطوبت را با آن سترون مي*نمايند. چرخه سترون سازي با اين روش 55 تا 75 دقيقه طول مي*كشد.
یونیزاسیون :
از پرتوهاي يون ساز نظير: پرتوهاي ايكس و گاما نيز مي*توان براي سترون كردن مواد بيولوژيك، داروها، گاز، باند، نخ*هاي كات گوت و لوازم يك*بار مصرف استفاده نمود.
تابش فرابنفش ( UV ) :
تابش فرا بنفش دامنه موجی است در گستره (طیف ) امواج الکترومغناطیس با دامنه طول موجی کوتاه تر از نور مریی ، ولی بلندتر از پرتو X و گاما که طول موج کوتاه و انرژی زیادتر و قدرت نفوذ بیشتری دارند .لازم به ذکر است اشعه الکترومغناطیس شامل امواج رادیویی با طول موج بلند ، امواج مادون قرمز ، پرتوفرابنفش ، اشعه ایکس ، اشعه گاما و امواج کیهانی می باشد .
طیف اشعه فرابنفش
اشعه فرابنفش بین طول موجهای 0.0144 میکرومتر و 0.39 میکرومتر است. اشعه فرابنفش را به سه منطقه تقسیم می*کنند:
1. ماورا بنفش با طول موج بلند یا ماورا بنفش A ( NUV - UVA ) : این اشعه بین طول موجهای 300 – 400 nm ( 0.39 و 0.315 میکرومتر ) قرار دارد. نسبت این اشعه در نور آفتاب ، قوس الکتریکی زغال و چراغهای الکتریکی معمولی زیاد است. ( ظاهراً کم خطر برای سلامتی و محیط زیست . سبب چروکیدگی پوست می شود )
2. ماورا بنفش با طول موج متوسط یا ماورا بنفش B (VUV – VACUM UV یا UVB ) : این اشعه بین طول موجهای 280 – 320 nm ( 0.315 و 0.28 میکرومتر ) است. این اشعه در نور چراغ بخار جیوه و قوسهای الکتریکی با الکترودهای فلزی وجود دارد، تاثیر آنها در پوست شدید است. ( دارای ریسک بالاتر ولی خطرناک . باعث سوختگی شدید پوست می شود )
3. ماورا بنفش با طول موج کوتاه یا ماورا بنفش C ( EUV یا XUVیا EXTREME UV یا XUV1-31nm یا UVC ) : این اشعه شامل طول موجهای کوتاهتر از 280 nm ( 0.28 میکرومتر ) است و فقط در قوس الکتریکی جیوه وجود دارد. ( بسیار مضر و مخرب برای سلامتی محیط زیست و خاصیت میکروب کشی شدید دارد )
** nm نانومتر برابر با یک میلیلردم متر **
توضیحاتی درباره موارد فوق :
· خورشید ساطع کننده پرتو فرا بنفش در هر سه پایه باند UVC , UVB , UVA به مقدار فراوان است ولی به سبب جذب UV در لایه ازن اتمسفر ، 99% تابش فرابنفشی که به زمین می رسد از نوع ( کمتر مضر ) UVA است . شیشه پنجره معمولی نسبت به دامنه ظاهراً کم نفوذ ( 300 – 400 nm ) uva شفاف بوده و مقاومت چندانی در مقابل آن نشان نمی دهد اما نسبت به عبور طول موج های پایین تر از 350nm حساس است به اندازه ای که 90% تابش های UV کوتاه تر از 300nm را از خود عبور نمی دهند .
· Vacuum UV : هوای معمولی در مقابل طول موج های 200nm و پایین تر از آن به صورت شیشه ای مات عمل کرده و آنها را از خود عبور نمی دهد . علت این امر به لطف قابلیت بسیار بالای جذب تابش فرابنفش موج کوتاه توسط اکسیژن جو امکان پذیر شده است . در حالی که مثلاً عنصری مانند نیتروژن کاملاً برعکس ، در برابر UV مانند شیشه ای شفاف عمل می کند . در مجموع می توان گفت که هوا یا جو نسبت به عبور تابش امواج خیلی کوتاه و مضر فرابنفش ، بسیار سختگیرانه عمل می کند . همین واکنش است که کره خاکی را برای انسان ها و بسیاری از جانداران قابل سکونت ساخته است . و باز به همین دلیل ، در صنایعی که نیاز به استفاده از تابش فرابنفش موج کوتاه زیر 200nm باشد ( مانند صنایع ساخت نیمه رساناها ) ، این عملکرد تنها در محیط های تخلیه شده از اکسیژن امکان پذیر خواهد بود .
· EXTREME UV : مشخصه این دامنه بسیار موج کوتاه تابش فرا بنفش ، دو تاثیر متفاوت آنها با ماده است ؛ طول موج های بلندتر از 30nm اساساً با ویژگی ها و توان ترکیبی مواد در سطح الکترونی – شیمیایی سر و کار دارند در حالی که طول موج های کوتاه تر از 30nm تابش فرابنفش تنها تعاملی دارند با اوربیتال الکترونی و هسته اتم ها . همانگونه که قبلاً نیز اشاره شد ، باند XUV به شدت توسط بسیاری از عناصر شناخته شده متعارف قابل جذب اند ، بنابر این فاقد اثر پایدارند ، اما امروزه این امکان بوجود آمده که حتی بتوان تصاویر چند لایه که قادر به بازتاب حدود 50% از تابش های XUV باشند را در شرایط آسان و عادی بدست آورد . از تکنولوژی اخیر در ساختن تلسکوپ هایی جهت تصویر برداری خورشیدی که قبلاً امکان ثبت آنها با هیچ تلسکوپ دیگری وجود نداشت ، استفاده می شود . اکنون دو پدیده تلسکوپیک SOHO/EIT و همچنین TRACE توانسته اند به برکت بکارگیری از تکنولوژی Extreme UV ، تصاویر خیره کننده ای از خورشید و سایر سیارات و ستارگان و کهکشان های دور و نزدیک در دسترس آدمی قرار بدهند .
دکتر محمد رضا خورشید