مروري جامع بر مسموميت ناشي از آفلاتوكسين در طيور
معرفی :
آفلاتوکسین ها از انواع مایکوتوکسین های بسیار سمی و سرطان زا می باشند که توسط A . Flavus ، A . Parasiticus و همچنین ، Penicillium puberulum تولید میشوند . غذای مصرفی توسط طیور و ذرات آن ، نسبت به رشد قارچ و آفلاتوکسین حساسیت بالایی دارند . آفلاتوکسین ، مقاومت نسبتا بالایی را در جیره مصرفی طیور دارند . این در حالیست که این عامل بیماری زا ، حساسیت نسبتا بالایی به عوامل اکسیدکننده ایی چون هیپوکلرید وجود دارد .
آفلاتوکسین ها ، واجد دو حلقه دهیدروفوران متصل به هم میباشند . این حلقه ها ، بصورت دو نیمه متفاوت از هم می باشند . اعضای آن را نیز با نام های B1 ، B2 ، G1 و G2 می شناسند . این دسته از بیماری زاها را پس از آن که با رنگ آبی یا سبز واکنش می دهند ، نسبت به نور فلورسنت ( طول موج 365 نانومتر ) واکنش می دهند و یا میزان کروماتوگرافی آنها در Rf نیز طبقه بندی می کنند .
از میان انواع آفلاتوکسین ها ، نوع B1 ، سمیت بیشتری را نسبت به سایرین داشته و تقریبا در تمامی حیوانات ، تاثیر گذار میباشد . بیماری مزمن با آفلاتوکسین ها ، سبب نئوپلازی در تمامی گونه ها شده و کبد ، gallbladder ، پانکراس ، مجرای ادراری و استخوان را درگیر می کند .
اگرچه محققین چندین متابولیت مختلف آفلاتوکسین را سرطان زا اعلام نموده اند ، به نظر می رسد که نوع B1 ، واجد قدرت بیشتری بوده و تاثیرات مخرب تری را ایجاد نماید . این متابولیت ، با هسته و DNA میتوکندری ها باند شده و نوعی مدل پاتوژنی سرطان زا برای مکانیسم ایجاد تومور در کبد میباشد . این در حالیست که متابولیت فوق ممکن است ، از طریق فعال سازی oncogen ، دگرگونی هورمونی و تداخلات جیره ایی نیز فعال گردد .
آفلاتوکسینی که تولیدکننده قارچ میباشد و غذاهای دامی که آلوده به آفلاتوکسین هستند ، در تمامی جهان شناخته شده بوده و در تولیدات طیور نیز مطرح میباشند .
رخداد طبیعی بیماری :
امروزه ، تاثیرات اولیه بیماری با آفلاتوکسین به حدی شناخته شده است که به راحتی میتوان آن را از اسید سیکلوپلازونیک ، Strigmatocusin و همچنین ، سایر سموم جدا نمود .
مسمومیت با آفلاتوکسین در جوجه اردکها ، سبب کاهش میزان رشد ، واکوئول سازی غیرعادی ، ریزش پر ، از بین رفتن رنگ ارغوانی پاها و زانوها ، فلجی ، آتاکسی ، تشنج و opisthotonus در روند مرگ می شود .
پس از کالبدگشایی نمونه های یاد شده ، کبد و کلیه ها بزرگ و رنگ پریده بودند . اما به نظر می رسد که در موارد درگیری مزمن با آفلاتوکسین ، هیدروپری کاردیوم و آسیت مشاهده شود . کبد مسخت و منقبض ندولار ، کیسه صفرای رنگ پریده و خونریزی نیز از سایر ضایعات توصیف شده است .
ضایعات میکروسکوپی ایجاد شده بر اثر درگیری با این عامل بیماری زا در کبد شامل Fattychange در نپاتوسیت ها ، ازدیاد مجاری صفراوی و فیبروز اضافه بوده است . این در حالیست که ضایعات یاد شده ، همراه با ضایعات عروقی و قابل فساد در پانکراس و کلیه ها بوده است .
ضایعات درگیری با آفلاتوکسین در بوقلمون ها را نیز میتوان ، کاهش فعالیت پرنده ، راه رفتن نامناسب و آهسته ، استراحت بیش از اندازه پرنده ، کم خونی و در نهایت مرگ دانست .
پس از انجام کالبدگشایی ، شرایط بدنی نمونه ها عموما خوب . اما برخی محققین ، نوعی احتقان و پرخونی سازمان یافته و ادم را شناسایی کرده اند . این درحالیست که در برخی گزارشات نیز از انباشتگی ، بزرگی و محکم شدن کبد و کلیه ها صحبت هایی به میان آورده شده است . در برخی نمونه ها نیز کیسه صفرا پر بوده و دوازدهه نیز ، حالت متورم داشته است .
مسمومیت مرگ بار با آفلاتوکسین سبب از بین رفتن رنگ کبد یا تبدیل آن به رنگ قرمز تیره یا زرد شده است . دلیل چنین تغییر رنگی نیز احتقان یا تجمع چربی میباشد .
ضایعات میکروسکوپیک در کبدها شامل هپاتوسیت های متورم با سیتوپلاسم همگن یا واکوئوله ، کاریومگالی ، و نکروز کانونی هپاتوسیتهای مرکزی لوبولار میباشد .
در اغلب موارد مزمن نیز ، مشکلاتی چون تولید مجدد هپاتوسیت ها ، افزایش تعداد مجاری صفراوی و هایپرپلازی سلول های رتیکولواندوتلیال مشاهده شده است و همچنین ، ضایعاتی نیز در قلب ، کلیه و روده ها میباشد .
مسمومیت با آفلاتوکسین در جوجه ها ، شدیدا شبیه به رخداد آن در اردک و بوقلمون ها میباشد . این احتمال وجود دارد که رخداد میوپاتی اسکلتی در واکنش و تداخل سلنیوم و مسمومیت با آفلاتوکسین تاثیر گذار باشد .
مسمومیت با آفلاتوکسین در طیور ، از سراسر جهان گزارش شده است . تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم مسمومیت با آفلاتوکسین ، شامل افزایش تلفات ناشی از استرس گرمایی ( مرغ های گوشتی و مادر ) ، عدم تولید تخم مرغ ( مرغ های لگهورن ) ، کم خونی ، خونریزی ، آسیب کبدی ، فلجی ، لنگش و اختلال در تولید ( مرغ های گوشتی ) میباشد .
از سوی دیگر ، گزارشاتی مبنی بر نشانه های عصبی و تلفات ( اردک ها ) ، اختلالات آمبولی و فلجی ( بلدرچین ) ، اختلال ایمنی ( بوقلمون ها ) و افزایش حساسیت نسبت به بیماری های عفونی نیز در بسیاری از گونه ها منتشر شده است .
در صورت تائید رخداد آسپرژیلوزیس و مسمومیت با آفلاتوکسین ، تهدیدی جدی برای تولیدات طیور و همچنین دان ، بستر و محیط وجود خواهد داشت .
رخداد تجربی بیماری :
مسمومیت با آفلاتوکسین به تمامی پارامترهای مهم تولید صدمه می زند . چنین پارامترهایی شامل وزن گیری ، مصرف غذا ، ضریب تبدیل ، رنگدانه ها ، پوسته ، تولید تخم مرغ و تولید مجدد نرها و ماده ها می باشند . برخی از تاثیرات یاد شده ، از جمله تاثیرات مستقیم مسمومیت محسوب می گردند و سایرین ( همانند کاهش مصرف دان ) ، غیرمستقیم محسوب می گردند .
حساسیت طیور نسبت به آفلاتوکسین ، در میان گونه ها ، نژادها و لاین های ژنتیکی مختلف ، متفاوت میباشد . عموما جوجه اردک ها ، بلدرچین های ژاپنی ، بلدرچین های bobwhite و انواع کبک های chukar تاحدودی نسبت به این حالت مقاوم هستند .
از سوی دیگر ، توجه داشته باشید که تفاوت بسیار زیادی در مواردی چون نژاد ، سن و جنسیت نیز ثبت شده است که واجد اهمیت میباشند .
آسیب شناسی :
آسیب شناسی تجربی مسمومیت با آفلاتوکسین ، شباهت زیادی به رویداد طبیعی بیماری فوق دارد . مسمومیت حاد اردک ها با این عامل بیماری زا ، سبب آتروفی و رنگ پریدگی ، سبز و زرد شدن کبد آن ها میشود . توجه داشته باشید که رخداد چنین ضایعاتی اغلب در لوب سمت چپ کبد ، بیشتر مشاهده خواهد شد .
ضایعات میکروسکوپی ، عمدتا شامل مواردی چون واکوئول سازی سیتوپلاسمی هپاتوسیت ها ( Fatty Change ) و نکروز عمومی میباشند . چنین مواردی نیز بطور معمول با خونریزی همراه می شوند .
از سوی دیگر در روز دوم ، تکثیر مجاری صفراوی با رویه ایی سریع صورت می پذیرد . مسمومیت تحت مزمن کشنده در اردکها ، بخصوص آن دسته ایی که با A.Flavus تغذیه شده اند ، سبب نکروز خاص و از بین رفتن هپاتوسیت ها و تکثیر بیش از اندازه مجاری صفراوی می گردد .
از سوی دیگر ، توجه داشته باشید که مسمومیت غیرکشنده با آفلاتوکسین ، با تغییرات چربی در هپاتوسیت ها همراه شده و اشکال mitotic متعدد و افزایش مجاری صفراوی ، مشهود خواهد بود .
این در حالیست که ضایعات جلدی گلومرولار و فیبروز جلدی نیز در کبد اردکها و جوجه غازها روی داده است . اما از سوی دیگر ، تغییرات بافت شناسی در کبد و کلیه ها نیز مشخص خواهند بود .
مسمومیت با آفلاتوکسین در جوجه ها ، سبب تغییر رنگ کبد به زرد و سایر رنگ ها شده و با خونریزی چندگانه و یک الگوی مشبک در سطوح کپسولی همراه خواهد بود . در برخی از موارد ، تحت چنین شرایطی ، در کبد ، حفره سفیدرنگی به عنوان محتوای چربی افزایش یافته کبدی قابل مشاهده خواهد بود .
از ضایعات بافت شناسی روی داده در مسمومیت با آفلاتوکسین نیز میتوان به واکوئله شدن چربی هپاتوسیت سیتوپلاسم ، کاریومگالی ، برجسته شدن هسته در هپاتوسیت ها و افزایش مجاری صفراوی و فیبروز اشاره نمود .
در برخی نواحی بزرگ تر نیز میتوان هپاتوسیت های بازوفیلی واکوئوله قابل تجدید و التهاب در هتروفیل ها و سلولهای تک هسته ایی را مشاهده نمود . تحت چنین شرایطی ، افزایش مجاری صفراوی در بوقلمونها رایج بوده و گزارش هایی مبنی بر وجود ندول هایی قابل تجدید و هپاتوسیت های ائوزینوفیلیک که پارانشیم را فشرده می کنند ، منتشر شده است .
در بوقلمونهایی که به دنبال جذب نیمه طولانی سموم تلف می شوند ، تغییرات واکوئولار و فیبروزه شدن ، بسیار ملایم و محدود میباشد . پس از انجام چنین مطالعاتی در جوجه ها ، هیچگونه ضایعات مرتبط با آفلاتوکسین در کلیه یا بافت های لنفوئیدی گزارش نشده است .
همه گیر شناسی درمانگاهی :
آفلاتوکسین سبب بروز کم خونی مشخص ، و کاهش میزان سلولهای بسته بندی شده ، میزان اریتروسیت ها ، غلظت هموگلوبین و میزان میانگین corpuscular خواهد شد . توجه داشته باشید که به دنبال مسمومیت با آفلاتوکسین ، جذب آهن و نگهداری آن ، عموما کاهش می یابد . این در حالیست که بر اساس برآوردهای صورت پذیرفته ، چنین کمبودی پس از رفع این مشکل ، جبران خواهد شد .
از سوی دیگر ، پرندگان جوان حساسیت بیشتری را نسبت به کم خونی از خود بروز می دهند . این در حالیست که بر اساس تحقیقات انجام شده ، این نکته به اثبات رسیده است که ، تعداد لکوسیت های کل در پرنده ، همزمان با بروز لنفوپنی ، افزایش می یابند .
اما از سوی دیگر ، مسمومیت با آفلاتوکسین سبب کاهش پروتئین کل سرم ، لیپوپروتئین ، رنگدانه کاروتنوئید ، کلسترول ، تری گلیسیریدها ، اسید اوریک ، کلسیم ، فسفر ، آهن ، مس ، روی و لاکتات دهیدروژناز میشود .
این در حالی است که گزارش هایی مبنی بر افزایش میزان سرم سوربیتال دهیدروژناز ، گلوتامیک دهیدروژناز و پتاسیم ، منتشر شده است . پروتئین سرم جوجه اردکها نیز ، همانند جوجه های گوشتی تغییر یافت .
در لاین های انتخاب شده بلدرچین های ژاپنی ، میزان کاهش در پروتئین کل و آلبومین و همچنین ، درجاتی از افزایش در بتاگلوکرونید را با مقاومت به آفلاتوکسین در این پرندگان ، مرتبط دانسته اند .
از سوی دیگر ، زمان لخته شدن خون و میزان آمینوترانسفراز در اردک ها نیز با توجه به مقاومت نسبی آنها نسبت به آفلاتوکسین ، متفاوت بوده است .
مشکل کبودی لاشه های طیور در خلال حمل و نقل و عملیات کشتار ، از جمله معضلات این صنعت میباشد . این در حالیست که مسمومیت با آفلاتوکسین ، سبب با افزایش تردی و زود شکنی و کاهش شکاف اسکلت ماهیچه ایی سبب بیشتر شدن حساسیت پرندگان ، در برابر بروز این حالت می شود .
از سوی دیگر ، مسمومیت با این عامل ، با تداخل در عملکرد چندین عامل انعقاد ، به ویژه پروترومبین ، سبب تاثیراتی بر روی عدم بروز انعقاد در راههای خارجی و معمول پرندگانی چون جوجه ها و بوقلمونها میشود .
این در حالیست که آفلاتوکسین ، بیش از اوکراتوکسین A یا سم T-2 ، انعقاد را تحت تاثیر قرار داده است . اما توجه داشته باشید که تاثیرات اوکراتوکسین A ، طولانی تر خواهد بود .
هضم و تغذیه :
در بسیاری از کشورهای دنیا ، رنگ مطلوب پوست پرندگان گوشتی از اهمیت ویژه ایی برخوردار است . توجه داشته باشید که رنگدانه های کاروتنوئید ، مسئول چنین تاثیراتی بر روی پوست می باشند . مسمومیت با آفلاتوکسین ، از طریق محدود نمودن و رسوب رنگدانه در چندین نقطه متابولیک ، به عملیات رنگدانه سازی در جوجه های گوشتی زیان می رساند .
اما میزان مسمومیت با آفلاتوکسین ، با توجه به نوع جیره غذایی نیز متفاوت میباشد . به نظر می رسد که تاثیرات چنین مسمومیتی با استفاده از چربی ، پروتئین و ریبوفلاوین یا ویتامین D3 در جیره و همچنین ، نوعی جیره با میزان بالای اسید تانیک ، محدود گردد .
مسمومیت با آفلاتوکسین در پرندگان ، با تاثیر گذاشتن بر متابولیسم ویتامین D و هورمون پاراتیروئید ، سبب کاهش کلسیم و متابولیسم فسفر خواهد شد .
به هرحال با توجه به نتایج ارائه شده توسط بسیاری از محققین ، نیازمندی های موجود در جهت فراهم نمودن ویتامین D3 در هنگام مسمومیت با آفلاتوکسین ، دارای ابهامات فراوانی میباشد .
در هنگام مسمومیت با آفلاتوکسین ، کمبودهایی در پانکراتیک آمیلاز و لیپاز در steatorrhea جوجه های گوشتی وجود دارد . این در حالیست که مرغهای تخمگذار ، نسبت به چنین شرایطی مقاوم هستند . توجه داشته باشید که وجود چنین شرایطی ، سبب ایجاد مشکلاتی در مشخص نمودن حداقل غلظت آفلاتوکسین در جیره مصرفی طیور خواهد شد .
تولید مثل و تولید تخم مرغ :
بر اساس تحقیقات به عمل آمده ، مسمومیت با آفلاتوکسین در خروس های لگهورن بالغ ، سبب کاهش تولید اسپرم ، کاهش وزن بیضه و اسپرماتوکریت ها می شود . از سوی دیگر ، با کاهش مصرف جیره نیز میزان تولید تستسترون به طور غیرمستقیم ، تحت تاثیر قرار می گیرد .
این در حالیست که بر اساس نتایج برخی تحقیقات ، پلاسمای تستسترون خروس های لگهورن بالغ جوان تر تاثیرات بیشتری را متحمل شده است . از سوی دیگر ، کاهش وزن بدن و کم خونی خفیف ، در خروس های مزارع مادر گوشتی نیز روی داده است اما به نظر می رسد که چنین تغییری ، سبب تاثیر بر مایع منی این پرندگان نشده است .
از بین رفتن قابلیت هچ ، به دلیل مرگ جنینی ، بیشترین حساسیت و مشکل مشاهده شده در مزارع مادر گوشتی و مرغ های لگهورن در موارد مسمومیت با آفلاتوکسین میباشد .
در اکثر موارد ، تخم مرغ تولیدی توسط پرندگان ، تاثیر نمی پذیرد مگر آن که ضایعات hepatotoxicity وجود داشته باشد . توجه داشته باشید که جبریان حالت فوق ، نیازمند چندین هفته زمان خواهد بود .
آفلاتوکسین با کاهش سنتز و انتقال تولیدکننده های زرده در کبد بر روی تولید تخم مرغ تاثیر خواهد گذاشت . در موارد مسمومیت با آفلاتوکسین ، اندازه تخم مرغ ، وزن زرده و میزان درصد زرده به کل تخم مرغ کاهش یافته بود .
بر اساس برخی گزارشات ، مسمومیت با آفلاتوکسین در بلدرچین های ژاپنی بر ضریب تولید ، تولید تخم مرغ ، وزن تخم مرغ ، قابلیت جوجه درآوری و کیفیت داخلی و خارجی تخم مرغ ، تاثیرگذار خواهد بود . از سوی دیگر ، گزارشاتی مبنی بر به تاخیر افتادن زمان بلوغ در خروس ها و مرغ های بالغ مسموم شده توسط آفلاتوکسین ، نیز به ثبت رسیده است .
سرکوب ایمنی :
مسمومیت با آفلاتوکسین ، ارتباط بسیار زیادی با افزایش حساسیت به بیماری های عفونی دارد . احتمال آن می رود که سرکوب ایمنی در مسمومیت با آفلاتوکسین ، به پیچیدگی مکانیسم های طبیعی سموم باز گردد .
این در حالیست که بر اساس تحقیقات به عمل آمده ، تداخلات متعددی میان متابولیت های قارچ ها و ذرات غذایی مغذی ، با آفلاتوکسین یافت شده است . چنین تداخلاتی ، به طور حتم بر نتایج آزمایشات انجام شده تاثیرگذار خواهند بود .
به نظر می رسد که افزایش آفلاتوکسین در جوجه ها ، سبب افزایش حساسیت آنها نسبت به بیماری ها و ضایعاتی چون کوکسیدیوزیس سکوم ، بیماری مارک ، بیماری سالمونلا، IBH و ویروس عامل بیماری گامبورو میشود .
از سوی دیگر ، مسمومیت با آفلاتوکسین ، سبب بروز اختلالاتی در عملیات واکسیناسیون نیز میشود . این نوع مسمومیت سبب بروز مشکلاتی در پاسخ به واکسیناسیون بیماری نیوکاسل ، گامبورو ، برونشیت و وبای طیور میشود . این در حالیست که بر اساس نظرات برخی محققین ، بوقلمون هایی که با آفلاتوکسین مسموم شده اند ، شکست واکسیناسیون صورت گرفته در برابر وبای طیور و افزایش حساسیت به کوکسیدیوزیس را تجربه خواهند کرد .
به نظر می رسد که آفلاتوکسین ، صرف نظر از پاسخ ایمنی ژنتیکی ، با آتروفی بورس فابریسیوس ، تیموس و طحال سبب ایجاد سرکوب ایمنی توضیح داده شده میشود . آفلاتوکسین در مراحل پایانی جنینی ، برای لنفوسیت های B سمی خواهد بود .
از سوی دیگر ، در بسیاری از تجربیات تحقیقاتی ، جوجه های به دست آمده از مرغان مادری که در معرض سم آفلاتوکسین قرار گرفته اند ، ساختار ایمنی ضعیفی داشته اند .
ضایعات پس از مسمومیت با آفلاتوکسین در اردکها ، در سیستم لنفاوی ، با حالت غیرعادی لنفوسیت های در حال چرخش همراه بوده و تخلیه لنفوسیت ها از تیموس و کاهش پاسخ میتوژنیک لنفوسیت های B و T مشهود میباشد .
اما در جوجه ها ، ساختار رهاسازی فاگوسیت های خون و سیستم رتیکولواندوتلیال دچار اختلال شده و فعالیت اجزای مختلف سرم کاهش می یابد . این در حالیست که پس از مسمومیت با آفلاتوکسین ، پاسخ ایمنی وابسته به سلول ، هم در جوجه ها و هم در بوقلمون ها کاهش یافته است .
بنابراین ، در مواردی که غلظت آفلاتوکسین بیش از حد مجاز می باشد ، مواردی چون تضعیف ایمنی وابسته به آفلاتوکسین و همچنین پاسخ های ایمنی ، قابل اندازه گیری نخواهند بود .
تداخلات دارویی :
مسمومیت با آفلاتوکسین میتواند تاثیر گذارد بر تاثیرات داروها با تغییر دادن نیمه عمر پلاسمایی داروها . غلظت سرم سفتیفور بود پائین تر . غلظت پلاسمای کلرتتراسایکلین بود پائین تر به دلیل کاهش باند دارو به پروتئین پلاسما .
نتایج متفاوت است در مسمومست با آفلاتوکسین که پخش شده است یا بدتر شده است با اضافه نمودن کلرتتراسایکلین به غذا .
مبارزه و متابولیسم :
به نظر می رسد ، پرندگانی که در مجاورت جیره های آلوده با آفلاتوکسین قرار میگیرند ، حداقل تهدیدی را برای زنجیره غذایی انسان تشکیل می دهند . در حال حاضر این امکان وجود دارد که جیره هایی با مقادیر بسیار اندک آفلاتوکسین را پاکسازی نمود .
بیشترین غلظت متابولیت های آفلاتوکسین B1 و B2 در جوجه های گوشتی را میتوان در سنگدان ، کبد ، و کلیه مشاهده نمود . این در حالیست که بر اساس تحقیقات به عمل آمده ، چنین آلودگی ها را میتوان ظرف چهار روز از بین برد . این در حالیست که آفلاتوکسین B1 ، درون آفلاتوکسین های کنژوگه شده B2a و M1 درون کبد ، متابولیزه شده است .
از سوی دیگر ، آنزیم های سیتوپلاسمی متصل به NADP درون کبد اردک ها و جوجه ها ، سبب کاهش آفلاتوکسین B1 و B2 شده و آنها را به آفلاتوکسیکول تبدیل می کنند .
آفلاتوکسین B1 بود ترشح شده با جوجه ها درون صفرا ، ادرار و محتوای روده ایی در میزان 70 : 15 : 15 که شش متابولیت اصلی شامل B1 ، B2 ، B2a و M1 .
آفلاتوکسین B1 ، M1 و آفلاتوکسیکول ، از جمله متابولیت هایی میباشند که در بوقلمون ها با بیشترین غلظت ، در کبد ، کلیه ، سنگدان و مدفوع یافت شده و با برداشت منابع غذایی ، سریعا از بین می روند . استفاده از سلنیوم ، در مواردی که درصد آفلاتوکسین کنژوگه افزایش یافته است ، سبب حفاظت بوقلمون میشود .
نیمه عمر آفلاتوکسین B1 در مرغها حدود 67 ساعت است . این در حالیست که میزان انتقال غذا : تخم مرغ آفلاتوکسین B1 در حدود 5000 : 1 میباشد . اکثر آفلاتوکسین مورد بحث ، از طریق صفرا و روده ترشح میشود . اما توجه داشته باشید که بر اساس تحقیقات صورت پذیرفته ، آفلاتوکسین B1 و آفلاتوکسیکول ، به مدت هفت روز یا بیشتر ، بصورت In Ova و از طریق تخم مرغ نیز ترشح میشوند .
از سوی دیگر ، آفلاتوکسین B1 در پرندگانی چون جوجه ها ، بوقلمونها و اردکها با ذخیره شدن درون ارگانهای تولیدی ، به تخم مرغ ( هم زرده و هم آلبومین ) و جوجه های هچ شده ( کیسه زرده و کبد ) منتقل میشوند .
منبع :
Disease Of Poultry , 12Th Edition
