-
شگفتي هاي هزار پا ها
هزارپایان تقریباً در اکثر نواحی اعم از خانه*ها، باغ*ها، پارک*ها حتی در برج*های مسکونی یافت می*شوند. این بندپایان به واسطه وجود پاهای متعدد و بدنی کشیده مورد توجه اغلب افراد قرار می*گیرد و بسیاری نیز از این بندپا تنفر و یا وحشت دارند چرا که برخی از گونه*ها طویل و درشت*جثه هستند و ظاهری ترسناک دارند. حتی انواع کوچک آنها نیز همین ویژگی را در نظر انسان دارند. اکثر افراد در هنگام شب و یا پس از بارش باران متوجه حضور هزارپا در محل زندگی خود می*شوند که حالت ترس و نگرانی در آنها به دلیل وجود هزارپا پدید می*آید. حال چگونه و از کجا این هزارپا وارد خانه شده و یا در طبقه دهم یک آپارتمان آمده است، سؤالی است که ذهن انسان را مشغول می*کند. با وجود تنوع گونه*های رده هزارپایان در ایران، کمترین منبع فارسی را می*توان یافت که درباره این جانور سخن به میان آورده باشد و اگر هم باشد جز چند سطر و یا چند پاراگراف بیشتر نیست. بسیاری از افراد تمایل دارند که درباره زندگی و خصوصیات هزارپا شناختی پیدا کنند ولی منبعی که بتوانند بوسیله آن پاسخ پرسش*های خود را بدست آورند به طور کامل پیدا نمی*کنند و ا گر پیدا شود بسیار تخصصی است. هزارپا جانورانی شب فعال هستند و بطور مخفیانه زندگی می*کنند و به همین جهت اسرار زندگی آنها هنوز بطور کامل ناشناخته است و بسیاری از گونه*ها نیز هنوز کشف نشده*اند و از همه مهمتر نگهداری و تکثیر آنها در شرایط آزمایشگاهی غیرممکن است تا بتوان بررسی و مطالعه شوند.
هزارپایان در طبقه*بندی جانوران متعلق به شاخه* بندپایان و در ردة هزارپایان (*Myriapoda) هستند. تاکنون حدود ۱۵ هزارگونه از این بندپایان شناسایی شده که این رقم شاید کمتر از نیمی از کل گونه*هایی باشد که هنوز کشف نشده*اند.
به این دلیل که هرگروه از هزارپایان در طبقه*بندی آنها دارای ویژگی*ها و زندگی متفاوت هستند، به تفکیک شرح داده می*شوند.
● رده هزارپایان، بندپایانی شگفت*انگیز و متفاوت
نام علمی این رده از بندپایان Myriapoda است (به یونانی Myriad به معنی ده هزار و podo به معنی پا) که بدن آنها به طور مشخص از ۲ ناحیه جداگانه سر و تنه تشکیل می*شود. تنه کم یا بیش کشیده و شامل چندین بند که هر بند مجهز به یک یا دو جفت پا است. وجود این بدن کشیده و پاهای متعدد از ویژگی*های مشخص است که از دیگر بندپایان متمایز می*شوند. برخلاف نام آنها که به هزارپا یا ده*هزار پا مشهورند، تعداد پاهای آنها از ۱۰ تا ۷۵۰ عدد است. این بندپایان یک جفت شاخک یا آنتن و چشمانی ساده۱ دارند، تمام آنها بر روی زمین و خشکی زیست می*کنند. مشخصه عمده هزارپایان در این است که دارای زندگی پنهان هستند که روزها درون خاک، زیر برگ*های افتاده، لابلای درز و شکاف دیوارها، زیر سنگ*ها و غیره مخفی می*شوند و تنها هنگام شب یا پس از باران*های شدید به مدت کوتاهی به صورت مخفیانه ظاهر می*گردند. این*ها از مکان*های خشک و در معرض تابش مستقیم نور خورشید یا روشنایی اجتناب می*کنند. هزارپایان در جنگل*های مرطوب بسیار فراوان و متنوع هستند. گونه*هایی نیز در علفزارها، نواحی مسکونی، باغ*ها، خانه*های متروکه و نواحی بیابانی خشک زندگی می*کنند.
اکثریت آنها گیاهخوارند ولی بعضی از آنها همچون گونه*های صدپایان شکارچی هستند و از دیگر جانوران تغذیه می*کنند. طول بدن هزارپایان از ۵/۰ میلیمتر تا ۵۰ سانتیمتر است. گروه*های مختلف هزارپایان از نظر ساختار اجزاء داخلی (فیزیولوژی) باهم بسیار تفاوت دارند. از نظر طبقه*بندی رده هزارپایان به ۴زیررده تقسیم می*گردندکه هر کدام از آنها به راسته*های مختلف دیگر مجزا می*شوند که در ادامه به منظور درک بهتر و شناخت بیشتر انواع گوناگون هزارپا به شرح دو زیرده مهم از آنها می*پردازیم:
● دوصدپایان، هزارپایانی بدبو
این زیررده از هزارپایان را به این دلیل دوصدپا گویند که در هر بند از بدنشان ۲ جفت پا دارند. بطورحتم اغلب افراد انواع این گروه از هزارپایان را به دلیل بزرگی جثه بسیار دیده*اند و با آنها آشنا هستند. دوصدپایان که در زبان علمی Diplopoda نامیده می*شوند. در اکثر گونه*های دوصدپایان بدن را زره*بندهایی پوشانده است که بندهای بدن را جفت*جفت به هم متصل ساخته*اند.
تاکنون حدود ۱۰ هزار گونه از صدپایان شناسایی و نامگذاری شده*اند. دوصدپایان دارای بدنی استوانه*ای یا پهن و یک جفت شاخک کوتاه بر روی سر هستند. سر دارای دو جفت آرواره*های دهانی ضعیف است و نیز چشم*های جانبی دارند.
بدن بسیاری از دوصدپایان از زره*های محکم محتوی کربنات کلسیم پوشیده شده است که این وسیله هزارپایان را از دشمنان مصون می*دارد همچنین این زره مانع تبخیر سریع آب بدن می*گردد. دوصدپایان جانورانی هستند که نسبت به خشکی بسیار حساس هستند و به همین جهت در نواحی مرطوب زندگی می*کنند. از نور مستقیم خورشید گریزان که به این دلیل باعث شده که دارای زندگی پنهان باشند. این بندپایان در تمام جنگل*ها و در زیر برگ*های ریخته شده از درختان دیده می*شوند. بسیاری از آنها در محیط*های کاملاً مرطوب خاک*های پوسیده در دشت*ها، باغچه*ها، گلدان*ها و منازل مسکونی زیست می*کنند. به آسانی می*توان آنها را در زیر سنگ*ها، کنده درختان و برگ*های پوسیده یافت. دوصدپایان بطور عمده از مواد گندیده و پوسیده درون خاک و بقایای گیاهان شامل برگ*های پوسیده، چوب*های در حال فساد و غیره تغذیه می*کنند. به وسیلة پاهای نازک و ضعیف خود به آهستگی حرکت می*کنند هرچند که هر پا به طور جداگانه سریع حرکت می*کند. نمایش حرکات ردیف پاها به صورت موجی است. انقباض ماهیچه* پا موجی شکل است که از پاهای جلویی به پاهای عقبی امتداد می*یابد که اگر از پهلو به هزار پای در حال حرکت نگاه کنیم حرکت آنها به صورت خزیدن است که موج چین خمیده*ای را در سرتاسر پاها بوجود می*آورد. دوصدپایان به*وسیله پاهای خود نه تنها می*توانند بر روی سطح خاک برگ*های نرم حرکت کنند بلکه در عمق درزها و شکاف*های لایه*های سطحی نسبتاً خشک خاک می*توانند به راحتی جستجو کنند. دوصدپایان به دلیل داشتن بدنی استوانه*ای همانند کرم*های خاکی در برش مقطع عرضی مدور هستند. همچنین در بسیاری از دوصدپایان زره*پشتی بسیار قوی وجود دارد و بخش زیادی از بدن آنها را دربر می*گیرد. برخی از این دوصدپایان هنگام خطر درخشندگی ضعیفی تولید می*کنند طوری که سر و دست و پای آنها در زیر زره محافظ پشتی بدن پدیدار می*شود. بیشتر دوصدپایان برای دفاع از خود در مقابل دشمنان ماده بسیار بدبویی از خود ترشح می*کنند که بوی برخی از آنها را حتی می*توان از چند متری استشمام کرد. این ماده بدبو تقریباً در اکثر دوصدپایان ترشح می*شود. گونه*هایی از آنها نیز وجود دارند که ماده*ای ترشح می*کنند که در برخورد با دست انسان آن را به رنگ بنفش – قرمز درمی*آورد و تا مدتی اثر آن باقی می*ماند. گونه*ای از دوصدپایان نیز ماده*ای در هنگام خطر ترشح می*کنند که دارای بوی بادام است و این نشان می*دهد که این ماده از اسید سینیلیک تشکیل شده است. اما یکی از ویژگی*های این گروه از هزارپایان ترشح مواد سمّی است. مواد سمّی مترشحه از هزارپایان بزرگ مناطق گرمسیر ابتدا پوست را سیاه می*کند سپس زخم می*شود. اگر قطره*ای از این مایع در چشم ریخته شود حتی ممکن است باعث کوری موقت چشم شود. ماده سمّی ترشح شده از دوصدپایان به قدری سمی است که سرخ*پوستان ناحیه مرکزی مکزیک از آن برای سمّی کردن نیزه*های خود استفاده می*کنند. اغلب ماده سمّی دوصدپایان به صورت قطره*ای از آنها ترشح می*شود. اما در گونه*ای که در جزایر هایتی دیده می*شود، مایع سمّی را طوری می*پاشد که بوی منتشر شده از آن تا فاصله ۷۵ سانتیمتر از هر طرف استشمام می*شود. باید خاطرنشان کرد که این مواد سمّی زمانی توسط دوصدپایان ترشح می*شود که این جانور بر اثر ترس تحریک شده باشد که در مقابل دشمن ترشح می*کنند. با وجود این همچنین دیده شده است که وزغ، قورباغه و پرندگان از این هزارپایان تغذیه می*کنند که حتی نیمی از جیره غذایی آنها را در برخی موارد تشکیل می*دهند.
دوصدپایان دارای ۱۱۵ خانواده از ۱۳ راسته هستند که انتشار وسیعی را در سرتاسر جهان به ویژه در مناطق گرمسیری دارند. این جانوران تنها نواحی مرطوب را ترجیح می*دهند و از جاهای خشک اجتناب می*کنند هرچند که در زبان*های مختلف آن را هزارپا می*گویند ولی تعداد پاهای آنها تا ۷۵۰ عدد می*رسد. در بند اولی بدن پا وجود ندارد و در روی بندهای دوم و سوم بدن تنها یک جفت پا وجود دارد اما در بندهای دیگر بدن دو جفت پا دیده می*شود.
عمل لقاح در دوصدپایان داخلی است. جانور نر اسپرم را بوسیله پاها به طرف عقب بدن به سمت پای مخصوص تغییر یافته*ای می*راند که این پا وسیله*ای است که به کمک آن اسپرم را در منفذ مربوط به دستگاه تولید مثلی ماده قرار می*دهد. ماده های لقاح یافته توده*ای از تخم*ها را در زمین می*گذارند که شبیه کلوخ است و لایه مخاطی که بر روی آن است و نیز وجود خاک مطلوب مانع از خشک شدن توده تخم می*شود. برخی از گونه*های دوصد پایان تخم*ها را در لانه*ای قرار می*دهند که خودشان توسط تارهای ترشحی می*سازند. از تخم*ها نوزاد (لارو) خارج می*شود که اغلب ۳ تا ۴ جفت پا دارد که به تدریج و در مراحل بعدی رشد به تعداد پاها افزوده می*شود. اندازه دوصد پایان از ۲/۰ میلیمتر تا ۴ سانتیمتر متغیر است.
در ایران دوصد پایان گوناگونی وجود دارد که تنوع بیشتر آنها در جنگل های شمالی کشور است. گونه*هایی از آنها نیز در باغ*ها و گلدان*های خانگی دیده می*شود. برخی از گونه**ها نیز در درون غارها زیست می*کنند.
● صدپایان، شکارچیان کوچک
برخلاف گروه*های دیگر از رده* هزارپایان که درباره آنها بحث شد و دارای رژیم گیاهخواری بودند، این گروه از هزارپایان گوشتخوارند و از انواع مختلف بی*مهرگان و حتی مهره*دارانی کوچک تغذیه می*کنند. صدپایان که به آنها لب پایان نیز می*گویند در زبان علمی آنها را chilopodaمی*نامند. همچون دیگر گروه*های هزارپایان، صدپایان به واسطه گریزان بودن آنها از نور دارای زندگی پنهان هستند. شب فعال*اند و بیشتر اوقات در درون خاک، حفره*ها، زیر سنگ*ها، زیر برگ*های کف جنگل، درز و شکاف صخره*ها و شکاف دیوارها مخفی می*شوند. اکثر نواحی همچون جنگل*ها، باغ*ها، پارک ها، منازل، خرابه*ها، دامنه*های کوهستانی و غیره زندگی می*کنند.
صدپایان دارای بدنی پهن و ستبر هستند. بندهای بدن کم و بیش یکسان هستند و درهر یک از بندهای بدن یک جفت پا دارند. در حاشیه جلوی سر دارای یک جفت شاخک*های تسبیحی شکل کم و بیش طویل هستند. در کناره*های سر چشم*های ریز دارند که گاهی به صورت مجتمع و شبیه به چشم مرکب هستند. انواعی که درون خاک زیست می*کنند چشم ندارند. از ویژگی*های منحصر به فرد این گروه از هزارپایان وجود یک جفت پا در بند اول بدن است که به عضو گیرنده اشیاء شبیه داس تغییر شکل داده و منتهی به چنگال است که صد پا به کمک آن غذا را می*گیرد. دارای یک جفت عضو انبرک مانند تو خالی در قاعده سر هستند که در قاعده دارای غده سمی است که صد پا به کمک آن بدن قربانی را زخم کرده و سم را تزریق می*کند. ترزیق سم موجب می*شود که طعمه به سرعت کشته شود. همینطور از این عضو جهت دفاع از خود در برابر حیوانات بزرگ استفاده می*کند. سم برخی از صدپایان برای انسان مشکل**آفرین است. پاهای دیگر برای حرکات بکار می*روند. جفت آخر پاها طویل*تر از بقیه هستند و به طرف عقب برگشته و پاهای مویی نامیده می*شوند.
اندازه صدپایان از ۱ سانتیمتر تا ۵۰ سانتیمتر متغیر است. هزارپاهایی که در خانه*ها به فراوانی دیده می*شوند در درز و شکاف دیوارها، درون چوب*ها، زیر فرش*ها، زیر کاشی*ها، درون باغچه*ها و سایر جاهای مرطوب و تاریک پنهان می*شوند و در هنگام شب*های مرطوب برای شکار بیرون می*آیند و از حشرات ، کرم*های خاکی و حلزون*ها تغذیه می*کنند. همچنین صدپاهای خانگی پس از باران*های شدید بیرون می**آیند. در خانه*های قدیمی به فراوانی یافت می*شوند. آنها می*توانند به راحتی از دیوارها بالا بروند و به همین جهت در آپارتمان*های نوساز نیز دیده می*شوند. برخلاف باور غلط عموم که این نوع از هزارپاها به درون گوش می*روند، هرگز وارد گوش نمی*شوند تنها خطری که آنها دارند گزش آنهاست که باعث سوزش و درد برای چند ساعت یا چند روز می*شوند. در ایران در تمام نقاط و در اکثر خانه*ها از این صدپایان یافت می*شوند که نام علمی جنس آنها Scolopendra است. این بندپایان در آغاز فصل بهار بسیار فعال هستند. راسته*ای از این گروه از هزارپاها نیز وجود دارد که دارای پاهایی بلند هستند که به آنها هزارپاهای مگس*گیر نیز می*گویند که اکثر آنها ۱۵ جفت پا دارند. آنها خود را با شرایط *آب و هوایی خشک نیز می*توانند سازگار کنند. هزارپاهای مگس*گیر در منازل روستایی ایران بسیار دیده می*شوند. آنها اغلب در سقف زیر*زمین*ها، داخل دستشویی*ها و زیر شیروانی*ها همچون عنکبوت*ها به دیوار سقف می*چسبند. گروهی دیگر از صدپایان هستند که بدنی بسیار طویل و باریک با پاهای زیاد دارند که تعداد آنها تا ۱۸۱ جفت نیز می*رسد. پاها و بدن باریک است و با چسبیدن به طعمه خود آنها را شکار کرده و مایعات بدن آنها را می*مکند. این صدپایان در ایران در جنگل*های شمال کشور به فراوانی در زیر سنگ*ها یافت می*شوند.
-
-
-
-
