سرنوشت يوزپلنگ آسيايى در دست ايرانيان
شهريورماه سال ۱۳۷۲، ماده يوزى به همراه سه توله تشنه خود براى نوشيدن آب وارد باغ هاى اطراف شهر بافق شد. تعدادى افراد غيرمحلى با چوب به مادر و توله*هايش حمله كردند، مادر موفق شد از اين مهلكه جان سالم به در ببرد، اما توله*ها اسير دست انسان*هاى ناآگاه شدند.
دو توله زير ضربات چوب جان خود را از دست دادند و توله ديگر زخمى و ضرب خورده با كمك مردم بافق و ماموران حفاظت از محيط زيست آن شهرستان نجات يافت، اين توله كه بعدها ماريتا نام گرفت به پارك پرديسان تهران منتقل شد و بعد از ۹ سال اسارت، در سال ۸۲ به دليل عفونت ريوى جان باخت. *به گفته شاهدان عينى، ماده يوز تا مدت*ها به نزديكى محل واقعه مى*آمد و توله*هايش را صدا مى*زد.
امسال علاقمندان به يوز آسيايى روز نهم شهريور (سالروز نجات ماريتا) را روز حفاظت از يوزپلنگ ناميدند و در مراسمى يک روزه يوز آسيايى را به عنوان سمبل و ميراث طبيعى ايرانيان معرفى كردند.
نسل يوزپلنگ آسيايى در تنها زيستگاهش ايران، در حال انقراض است. خبر جديدى نيست، اما اين خبر در ايران به جز تعدادى علاقه*مند به محيط *زيست، واكنشى را برنيانگيخته است.
وضعيت يوز آسيايى چندان اميدواركننده نيست، البته اقداماتى برای حفظ این گونه در حال انجام است. در گذشته، زيستگاه يوز پراكندگى وسيعى از شبه جزيره عربستان تا هندوستان و تركمنستان داشته است. اما در قرن اخير بر اساس اطلاعات موجود نسل يوز آسيايى جز در ايران در ساير كشورها منقرض شده است: عراق ۱۹۲۹، كويت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاكستان ۱۹۷۲، تركمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان ۱۹۷۷
زيستگاه هاى يوز در ايران
گستره اى از بمپور در بلوچستان تا طبس، پارک ملى گلستان در خراسان، منطقه حفاظت شده خوش ييلاق، پارک ملى توران و پارک ملى كوير (سمنان)، نفت شاه در باختران، منطقه حفاظت شده موته در اصفهان، تمام مناطق يزد، منطقه بهرام گور فارس، حاجى آباد در بندرعباس و پارك ملى خبر، روچون و راور در كرمان در سالهاى قبل زيستگاه يوز آسيايى به شمار مى آمد.
اما در سالهاى اخير يوز فقط در مناطق نايبندانِ طبس، بافق، دره انجير و كالمند در استان يزد، ذخيره گاه زيستكره توران و پارك ملى كوير در سمنان، مياندشت در خراسان شمالى و بجستان در خراسان رضوى مشاهده شده است.
مشخصات يوز آسيايى
يوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار مى آيد كه به دليل داشتن دست و پايى بلند، بدنى كشيده و باريك و سينه اى فراخ تا حدود زيادى به سگ هاى تازى شبيه است. رنگ بدن يوز نخودى است و خال*هاى ريز و درشتى آن را پوشانده است.
بسيارى از مردم يوز را با پلنگ اشتباه مى گيرند، اما تفاوت بارز اين دو گونه در شكل خال*هايشان است. در يوز خال*ها توپر و گرد است، در حالى كه خال*هاى پلنگ درشت و توخالى و گل مانند است. وجود نوار سياه رنگى كه از گوشه چشم يوز تا دهان امتداد يافته و به "خط اشك" معروف است نيز از مشخصات بارز يوز به شمار ميايد.
يوز سر كوچكى دارد و چشمانش براى بهتر ديدن از پشت بوته*ها، نسبتا بالا قرار گرفته*اند. همچنين يوز مى تواند با سرعت ۱۱۰ كيلومتر در ساعت ۵۰۰ متر بدود. يوزپلنگ آسيايى در طبيعت حدود ۱۲ سال زندگى مى كند. يوز ماده مى تواند يك تا هشت مرتبه بين سه تا چهار نوزاد به دنيا بياورد. نوزاد يوز تا ۲۰ ماهگى بايد در كنار مادر باشد تا نحوه شكار و گرفتن طعمه را آموزش ببيند.
خطراتى كه يوز را تهديد مى كند
دشمن طبيعى يوز، سگ* گله و پلنگ است. برخلاف تصور اكثر مردم، يوزها حيوانات آرامى هستند و هرگز به دام*هاى اهلى حمله نمى*كنند. سام خسروى*فرد، مشاور پروژه حفاظت از يوز آسيايى در ايران مى گويد: ورود دام به زيستگاه يوز از تهديدات اصلى زندگى يوزپلنگ است، علاوه بر اين*كه سگ گله ممكن است به يوز حمله كند، چوپانان هم به محض رويارويى با اين حيوان با تصور احتمال حمله يوز به دام*ها، حيوان را با تير يا سنگ مى زنند.
از سوى ديگر، با توجه به اينكه وجود آب در زيستگاه اصلى يوز كه دشت*هاى باز و تپه ماهورهاى واقع در مناطق استپى و بيابانى است، يك موهبت محسوب مى*شود، دام و بخصوص شتر وقتى سر آبشخور يا چشمه مى*آيند، آن را اشغال مى كنند و ديگر نه يوز و نه طعمه هايش به آنجا نمى روند. در نتيجه طعمه هاى يوز مهاجرت مى كنند يا مى ميرند و به دنبال آن زندگى يوز هم تحت تاثير قرار مى گيرد.
گفتنى است كه غذاى اصلى اين حيوان را آهو، جبير، قوچ و ميش، كل و بز و خرگوش تشكيل مى دهد كه امروزه به دليل شكار بى*رويه شكارچيان غيرمجاز مجهز به خودروها و موتورسيكلت*هاى قدرتمند صحرايى، جمعيت آنها نيز به شدت در حال كاهش است.
تلاش برای حفظ يوزپلنگ آسيايى
پروژه حفاظت از يوزپلنگ آسيايى، با همكارى برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت ازمحيط زيست در سال ۲۰۰۱ شروع به كار كرد. اعتبار اين پروژه ۷۲۵ هزار دلار بود و سازمان حفاظت از محيط زيست هم تعهد كرد كه معادل همين مقدار پرداخت كند.
هوشنگ ضيايى مدير پروژه، مى گويد: براى كار مطالعاتى و حفاظتى، ۵ منطقه انتخاب شد كه گمان مى*رود ۸۰ درصد يوزهاى ايران در آن مناطق پراكنده*اند. پارك ملى توران، پارك ملى كوير در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه*هاى حيات*وحش دره انجير و نايبندان در استان يزد. ۳۲ نفر محيط بان علاقه*مند هم استخدام كرديم به آنها آموزش داديم تا ضمن حفاظت از منطقه و آماربردارى، از طريق آنها به مردم محلى آموزش هاى لازم داده شود.
آمار موجود از يوز آسيايى
با اينكه آمار يوز آسيايى را در ايران گاهى بين ۵۰ تا ۶۰ قلاده و در كل، كمتر از ۱۰۰ قلاده عنوان كرده*اند، سام خسروى فرد، مشاور پرو*ژه بين*المللى حفاظت از يوز آسيايى ترجيح مى*دهد كه اين اعداد را "حدس كارشناسى" بنامد تا "آمار"؛ چرا كه معتقد است يوزپلنگ حيوانى به شدت مخفى كار و فرارى از انسان است، به راحتى خود را در طبيعت استتار مى كند و گستره زيستگاهش بسيار وسيع است. همه اين عوامل دست به دست هم مى دهند تا آمارگيرى از اين گونه كارى بسيار مشكل شود.
هوشنگ ضيايى، بهترين روش آمارگيرى از يوز در ايران را استفاده از دوربين تله*اى عنوان مى*كند. دوربين*هاى تله*اى نوعى از دوربين*هاى اتوماتيك هستند كه با عبور حيوان از جلوى چشمى دوربين، فاصله اى ۱۵ مترى را عكس مى گيرند. در واقع اين دوربين*ها حضور حيوان را هم بواسطه تغيير شدت نور دريافتى در لحظه عبور درمى*يابند و هم از روى درجه حرارت بدن حيوان.
وى مى*گويد: ابتدا گذرگاه*هاى يوز را از روى ردپاى حيوان مشخص كرده، سپس دوربين*هاى تله*اى را در آنجا كار مى*گذاريم. خال*هاى روى بدن يوز، مانند اثر انگشت انسان، منحصربفرد است. بنابراين از روى عكس*ها، تعداد يوزها را در آن فاصله، مشخص كرده و با انجام كارهاى آمارى جمعيت يوز آن ناحيه را تخمين مى*زنند.
نصب گردنبند ردياب برروى يوز
ژانويه سال ۲۰۰۷، پروژه راديوتله مترى و نصب گردنبندهاى ردياب روى يوزآسيايى براى نخستين بار به صورت عملى آغاز شد. طرف ايرانى اين پروژه سازمان حفاظت محيط زيست، دفتر برنامه توسعه سازمان ملل (يو ان دى پى) در ايران و پروژه حفاظت از يوز آسيايى و طرف خارجى آن هم انجمن حفاظت از حيات وحش امريكا (دبليو سى اس) است .گردنبند ردياب (جى.پى.اس كولار) شامل يك فرستنده و گيرنده راديويى و قطعه اى براى تنظيم زمان باز شدن قلاده است.
هومن جوكار، مدير اين پروژه در تهران، هدف از نصب اين ردياب را بدست آوردن اطلاعاتى در مورد زيستگاه، توقف گاه، مسيرهاى رفت و آمد و مهاجرت يوز عنوان كرده و مى گويد اين گردنبندها، آنتن زمينى ديگرى دارد كه اگر از يك فاصله اى به گونه نزديك تر شويم، بدون دسترسى مستقيم به گردنبند، اطلاعات توسط امواج (يو.اچ.اف) به دستگاهى زمينى منتقل مى شود و از كل اين اطلاعات، مى توان به رفتارشناسى اين حيوان پى برد.
وزن اين گردنبدها ۲۸۰ گرم است. محدوديت زمانى اين گردنبند باطرى آن است كه جى پى اس آن تا دوسال مى *تواند فعال بماند. گردنبندها طورى تنظيم شده اند كه بعد از گذشت ۱۸ ماه، خودبه*خود باز مى شوند و از روى سيگنال*هايى كه مى فرستد، متوجه مى شويم كه كجاست.
هومن جوكار نحوه نصب اين گردنبندهاى ردياب را اين*گونه توضيح مى*دهد: در ابتداى كاربراى گرفتن يوز در محل گذرشان، ۱۳ تله را با فاصله مى*گذاريم كه مجهز به فرستنده سيگنال هستند. به محض اين*كه حيوان در اين تله ها مى افتد، تيم به محل مورد نظر رفته و دامپزشك تيم اقدام به بيهوش كردن يوز مى*كند. نمونه بردارى از خون و بافت حيوان، نصب گردنبند و جاگذارى ميكروچيپى در پشت گردن يوز از اقدامات بعدى گروه است. بعد از آن از دارويى براى به هوش آوردن حيوان استفاده مى كنيم تا حيوان، بيهوش در طبيعت نماند و خطراتى تهديدش نكند.
وى اضافه مى كند: با استفاده از تجربياتى كه در افريقا براى نصب گردنبد روى يوز پلنگ آفريقايى داشتيم، در ژانويه در منطقه حفاظت شده بافق (يزد) مستقر شديم و در نهايت در فوريه به شكل آزمايشى در مرحله اول موفق به نصب اين ردياب روى ۲ يوز و يك پلنگ شديم. اين كار حاصل حدودا دو ماه تلاش شبانه روزى تيم در بيابان بود. اما از آنجا كه براى مطالعات و آمارگيرى حداقل نياز به ۶ نمونه در يك منطقه داريم، دوباره از آبان ماه همان تيم جمع مى شويم و اميدواريم كه اين بار با در اختيار داشتن تجربه بيشتر، روى ۴ نمونه ديگر نيز اين ردياب را وصل كنيم.
