اگر شما دستگاه گوارش گاو را بشناسید به راحتی می‌توانید به نیازهای تغذیه‌ای گاو کمک زیادی کنید. و اطمینان پیدا کنید که گاوها مواد مغذی مورد نیاز خود را برای حفظ و بهبود عملکرد تولید دریافت می‌کنند.
شناخت دستگاه گوارش گاو می‌تواند به تامین نیازهای تغذیه‌ای گاو کمک زیادی کند. آشنایی با نقش بخشهای مختلف دستگاه گوارش می‌تواند به شما کمک کند تا اطمینان پیدا کنید که گاوها مواد مغذی مورد نیاز خود را برای حفظ و بهبود عملکرد تولید دریافت می‌کنند. شناخت دستگاه گوارش گاو می‌تواند به تامین نیازهای تغذیه‌ای گاو کمک زیادی کند.
لوله هضمی گاو شامل دهان، مری، بخشهای معده‌ای، روده باریک و روده بزرگ است. به طورکلی، معده نشخوارکنندگان 75درصد حفره شکمی آنها را تشکیل می‌دهد. هرچه پیش می‌رویم، طی اتفاقات زیاد گوارشی گاو می‌آموزیم که خوراک در طول معده چهار قسمتی گاو به صورت الفبای معکوس حرکت می‌کند.
لب‌ها: نسبتاً متحرک، نقش مهمی در انتقال غذا به دهان ندارد
زبان: بلند، نیرومند، متحرک و سفت. به آسانی پیرامون علوفه و دیگر خوراک‌ها می‌پیچد. گاو به کمک دندان‌ها و آرواره‌ها غذا را به دهان می‌کشد.
دهان:
فعالیت‌های دهان:
• مصرف آب
• برداشت خوراک
• مخلوط کردن خوراک
• ترشح بزاق
• مرطوب‌سازی موادخوراکی با ترشح بزاق
• بلع مواد خوراکی، آب و بزاق
• انجام عمل نشخوار
• کاهش اندازه ذرات مواد خوراکی طی فعالیت جویدن دام
دندان‌های گاو:
32 عدد دندان همیشگی در گاو بالغ
20 عدد دندان شیری در گوساله
آرواره بالا دندان نیش ندارد. آرواره بالا سکویی دندانی دارد با بافت پیوندی سخت که روی آن با بافت پوششی شاخی پوشیده شده. فرمول دندان‌های شیری و همیشگی، تمام دندان‌های شیری تقریباً تا 2 هفتگی پدیدار می‌شوند.
بزاق:
گاو بالغ در هرروز حدود 200 لیتر بزاق تولید می‌کند. کمترین میران بزاق در زمانی است که غذا به پایان رسیده و حیوان درحال استراحت است.
نقش بزاق در گوارش گاو
• مرطوب‌سازی خوراک، آسان‌سازی جویدن و تسهیل عبور به قسمت‌های پائین‌تر دستگاه گوارش
• ایجاد محیط آبی مناسب برای رشد باکتری‌ها و هضم خوراک
• نقش بافر برای درصد خنثی نگه داشتن pH شکمبه (بافرهای بزاق نظیر فسفات، بی‌کربنات، اسیدهای تولیدی میکرو ارگانیسم‌های شکمبه راخنثی می‌سازند)
عوامل مؤثر بر ترشح بزاق:
• تحریک فیزیکی دهان حین مصرف
• کشش مری حین بلع
• تحریک زبان طی مصرف خوراک یا نشخوار
• فقدان اکسیژن که در حین مصرف خوراک به علت کاهش تنفس رخ می‌دهد.
• افزایش فشار گاز در شکمبه
• مصرف مواد علوفه‌ای با اندازه ذرات بلند
غدد اصلی ترشح کننده بزاق:
• بنا گوش Parotid
• زیر آرواره‌ای Sub maxillary
• زیر زبانی Sublingual
مری در گاو (Oesophagus)
طول 105 سانتی‌متر، از حلق تاشکمبه، مواد خوراکی به همراه بزاق با حرکات ماهیچه‌ای مری از دهان به شکمبه منتقل می‌شوند. در موقع نشخوار از شکمبه به دهان منتقل می‌شوند. حرکات ورودی شکل ناشی از انقباضات عضلات مجاری گوارشی می‌باشند که موجی بوده و باعث اعمال فشاربه مواد خوراکی در طول لوله گوارش می‌گردند.
شکمبه که در طرف چپ گاو قرار دارد، بزرگترین بخش 4 قسمتی معده است. شکمبه و نگاری، اغلب به عنوان یک عضو واحد (reticulorumen) در نظر گرفته می‌شوند و بطور ناقص توسط یک لایه بافت جدا می‌شوند.
شکمبه گاو یا محفظه تخمیر (Rumen)
شکمبه که در طرف چپ گاو قرار دارد، بزرگترین بخش 4 قسمتی معده است. شکمبه بوسیله پرده‌های ماهیچه‌ای عرضی به نام پیلار به یک ناحیه جلویی و یک ناحیه پشتی، یک ناحیه شکمی و دو ناحیه بین تقسیم می‌شوند. به کمک فعالیت دیواره ماهیچه‌ای شکمبه، محتویات آن با حرکات چرخشی، جابجا شده و به خوبی آمیخته می‌شود.
پرزهای دیواره شکمبه که نزدیک به 1cm طول دارند، سطح جذب را افزایش داده و سبب گرم شدن مواد می‌شوند. شکمبه از دیافراگم تا ناحیه لگن سمت چپ حفره شکم را پر می‌کند. شکمبه یک محیط تخمیری مداوم است و بیشترین میزان تخمیر خوراک دام و جذب مواد مغذی در ناحیه شکمبه و نگاری اتفاق می‌افتد. شکمبه، بسته به اندازه و نژاد گاو می‌تواند مقدار 100 تا 200 لیتر مواد را در خود نگهداری کند و به خاطر این ظرفیت نگهداری، به عنوان انبار و محفظه تخمیر خوراک عمل می‌کند.
شکمبه خودش از بخشهای مختلفی تشکیل شده است. هدف از وجود شکمبه این است که قسمت‌های بزرگ غذا ابتدا وارد آنجا شود و در آنجا با هم آمیخته شده و انقباضات شدیدی بر روی آن صورت گیرد و یک محیط مناسبی را برای باکتری‌ها و پروتوزا‌ها ایجاد کند تا بتواند در آن محیط زنده بمانند و فعالیت کنند. این محیط (داخل شکمبه) بوسیله ثابت نگهداشتن دما و PH و بدون هدر دادن این مواد خوراکی محیط مناسبی را برای میکرو ارگانیسم‌ها ایجاد می‌کند.
بیشتر اتلاف تولیدات مواد غذایی به صورت اسیدهای چرب فرار است. اسیدهای چرب فرار منابع اولیه‌ای برای تولید انرژی در گاو هستند. این اسیدهای چرب فرار بوسیله ساختار جالبی که دیواره شکمبه دارد جذب می‌گردند. زائده‌های ریزی به نام پرز (پاپیلا) سطح ظرفیت جذب شکمبه را افزایش می‌دهند، این فینجر لایک‌ها (پرزها) که در دیواره شکمبه وجود دارند به اندازه1.2 اینچ بلندی دارند و می‌توانند سطح جذب اسیدهای چرب از دیواره شکمبه را به طور شایسته‌ای افزایش بدهند. بیشتر قندها در شکمبه هضم می‌شوند، در حالی که بعضی از پروتئین‌ها ممکن است به سایر قسمت‌های معده بروند.
شکمبه همواره در حال انتقال و جابجایی است. گاوهای سالم در هر دقیقه 1 تا 2 انقباض شکمبه دارند. انقباض‌های شکمبه محتویات شکمبه را مخلوط می‌کند، میکروب‌ها را در تماس با خوراک‌ها قرار داده، مواد جامد شناور را کاهش داده و مواد را به خارج از شکمبه حرکت می‌دهد.
خصوصیات شکمبه:
• اسیدیته آن در بین 6 تا 9است.
• محیط تخمیری مداوم بزرگ آبی
• اداره میکروارگانیسم‌های بی‌هوازی (باکتری‌ها، پروتوآزها، قارچ‌ها و باکتریوناژها)
• محیط کشت میکروبی با سرعت عبور معین برای بخش مایع و جامد.
• دمای ثابت در دامنه c°38 وc°42
• فشاراسمزی ثابت و در حدود 240 تا 300 میلی اسمز
•65% کل حجم دستگاه گوارش
• محتویات شکمبه حدود 10 تا 20 درصد ماده خشک دارند.
• در هر دقیقه بیش از 2 بارمنقبض می‌شود که سبب مخلوط شدن میکروب‌های شکمبه با مواد خوراکی و انتقال موادخوراکی ریز به نگاری و شیردان می‌شود.
• در شکمبه حدود 30 تا 50 لیتر در ساعت گازهای متان و دی‌اکسید کربن تولید و با آروغ زدن دفع می‌شود.
نگاری، چهل خانه، شان کندوی عسل (Reticulum)
شکمبه و نگاری، اغلب به عنوان یک عضو واحد (reticulorumen) در نظر گرفته می‌شوند و بطور ناقص توسط یک لایه بافت جدا می‌شوند. سطح درونی آن دارای بافت لانه زنبوری است. نگاری در نزدیکی ناحیه قلب قرار دارد.
عملکرد نگاری ذخیره کردن مواد براساس اندازه آنهاست تا قطعات بزرگتر برای هضم بیشتر به شکمبه برگرداند. خوراک‌های سنگین یا متراکم و اشیاء فلزی که توسط گاو خورده شده در این قسمت می‌افتند. اشیا تیز که خورده می‌شود می‌تواند این بافت را تخریب و بیماری‌های داخلی ایجاد کند. در صورتی که مشکل توسط مگنت آهن ربا و یا جراحی جلوگیری و یا کنترل نشود، می‌تواند ایجاد عفونت کند و منجر به مرگ دام شود. در درون نگاری شیاری وجود دارد که بین مری و هزارلا قرار دارد و به نام ناودان مری معروف است.(اهمیت این بخش در گوساله می‌باشد.)
تفکیک ذرات در نگاری براساس جرم حجمی آنها است. ذرات با جرم حجمی کمتر ترجیحاً در داخل شکمبه به عقب بر می‌گردند و مواد با جرم حجمی بیشتر در نگاری می‌مانند و شانس بیشتری برای خروج از پیش معده دارند.
نگاری یک مشخصه‌ای که دارد این است که منظر داخل آن به صورت مشبک است. این ساختار کمک می‌کند که هر قطعه کوچک از غذا برای عمل نشخوار به دهان دام برگردد. همچنین مانند ظرفی عمل می‌کند که مواد خارجی دیگری که همراه غذا هستند مثل میخ و یا یک تکه فلزکه دام همراه غذا بلعیده است و ممکن است دیواره نگاری را سوراخ نماید، در این مکان قرار می‌گیرد که در این شرایط، مریضی در دام ممکن است صورت می‌گیرد. که این مواد به دوحالت ممکن است باعث مرگ دام شود. اول اینکه ممکن است باکتری‌ها و پروتوزا‌ها به مکان آسیب‌دیده سرایت پیدا کنند و سبب التهاب صفاق شوند و دوم اینکه ممکن است پرده دیافراگم پاره شود و این امر باعث درماندگی این پرده شده و نتواند کار خود را درست انجام دهد.
برگ‌های هزارلا دارای زایده‌های کوچکی است که می‌توانند پروتئین‌های بزرگ اسیدهای چرب فرار که بوسیله دیواره شکمبه جذب نشده‌اند را جذب کنند. بخش انتهایی معده نشخوارکنندگان شیردان یا معده حقیقی است، بافت آن می‌تواند شیر معده را تولید کند.
هزارلا (Omasum)
این عضو دارای شکل کروی و بافت‌های برگی شبیه صفحات کتاب است. تا حدود 100 برگ می‌توان در این هزارلا پیدا کرد. برگ‌های آنها دارای زایده‌های کوچکی است که می‌توانند پروتئین‌های بزرگ اسیدهای چرب فرار که بوسیله دیواره شکمبه جذب نشده‌اند را جذب کنند.
مواد خوراکی پس از گذشتن ازشکمبه و نگاری وارد هزارلا می‌شوند. نقش لایه‌های هزارلا در افزایش سطح جذب به ویژه برای آب می‌باشند. مواد خوراکی بین لایه‌ها بیشتر از سایر قسمت‌ها خشک می‌شوند. هزارلا 70-60درصد آبی که به آن وارد می‌شود را جذب می‌کنند که تقریباًبرابر 100 لیتر آب در روزخواهد بود. وجود هزارلا الزامی نیست (شتر و لاما هزارلا ندارند.)
در یک گاو کاملا رشدکرده، اندازه هزارلا به اندازه یک توپ بسکتبال است. گنجایش هزارلا حدود 20 لیتر است. این بخش از معده یک نام دیگر هم دارد که به آن مِنی پلیس می‌گویند، این نام را به خاطر ساختار بی‌نظیری که دارد به آن داده‌اند. آب و الکترولیت‌های مانند پتاسیم و سدیم احتمالاَ اینجا جذب شده‌اند بنابراین خوراک حیوان آب آن گرفته شده و داخل قسمت دیگری می‌شوند.
شیردان، معده حقیقی (Abomasum)
بخش انتهایی معده نشخوارکنندگان معروف به معده حقیقی، بافت آن می‌تواند شیر معده را تولید کند. شیردان قابل مقایسه با معده غیر نشخوارکنندگان است. این قسمت تنها بخشی است که دارای پوشش غده‌ای است. اسید کلریدریک (HCl) و آنزیم‌های هضمی مورد نیاز برای تجزیه خوراک‌ها به داخل معده ترشح می‌شود. محیط شیردان اسیدی است pH=2. شیردان آنزیم هم ترشح می‌کند. رنین در حیوانات جوان ترشح شده و باعث لخته و غلیظ شدن شیر می‌شود. شیردان گاو نزدیک به 15 لیتر گنجایش دارد.
شیردان دارای تعداد زیادی تاخوردگی می‌باشد که سطح جذب آن را افزایش می‌دهد. چین خوردگی‌های این قسمت باعث تماس بیشتر با حجم بیشتری از غذا در سر تاسر روز می‌گردد. دیواره شیردان از دیواره خود آنزیم و اسید هیدروکلریک ترشح می‌کند. شیرابه‌ای که با pH برابر6 وارد این معده می‌شود به سرعت توسط اسید ترشح شده به سطح pH برابر 5/2 تنزل می‌کند و محیط اسیدی می‌شود. این محیط اسیدی باعث بوجود آمدن یک محیط مناسب برای عملکرد بهتر آنزیم‌ها می‌شود. قسمت عمده عمل گوارشی شیردان تفکیک جزئی پروتئین‌ها می‌باشد. آنزیم پپسین عهده‌دار این عمل است. پروتئین‌های غذا قبل از اینکه شکمبه را ترک کنند با میکروارگانیسم‌های شکمبه باعث شکستن پروتئین‌ها به واحدهای کوچکتری می‌شوند که به این واحد‌ها پپتید می‌گویند.
پروتئین عبوری و پروتئین میکروبی به سمت معده و روده کوچک برای هضم و جذب منتقل می‌شوند. خوراکی که از شرایط هضم معده فرار می‌کند به دو عضو دیگر یعنی روده کوچک و روده بزرگ وارد می‌شود.
گاوها 7 تا 10 ساعت از روز را جهت نشخوار سپری می‌کنند. در نشخوار افزایش هضم فیبر از طریق کاهش اندازه ذرات مواد خوراکی و افزایش سطح هضم آنها صورت می‌گیرد.
نشخوار در گاو
گاوها 7 تا 10 ساعت از روز را جهت نشخوار سپری می‌کنند.
مراحل نشخوار عبارتند از:
1) برگشت مواد خوراکی بلع شده در دهان از طریق حرکات دودی معکوس که مواد خوراکی را از طریق مری به دهان هدایت می‌کند.
2)دوباره جویدن خوراک، مواد خوراکی بیشتر و کامل‌تر جویده می‌شوند.
3)بلع، بلع مجدد مواد خوراکی کاملاً جویده شده.
4)آروغ زدن
اهمیت نشخوار:
• افزایش ترشح بزاق
• افزایش هضم فیبر از طریق کاهش اندازه ذرات مواد خوراکی و افزایش سطح هضم آنها صورت می‌گیرد.
• افزایش بازدهی استفاده از منابع علوفه‌ای
• جلوگیری ازابتلا به بیماری‌های متابولیکی نظیر اسیدوز حاد و تحت بالینی
• افزایش درصد چربی شیر
بیشتر بدانیم: اسیدوز در گاوهای شیری
روده باریک در گاو (Small Intestine)
روده باریک شامل 3 قسمت است: دئودنوم، ژوژنوم و ایلئوم. محتویات شیردان که شامل مواد خوراکی است که به طور جزئی هضم شده و به همراه مواد گوارشی کیموس نامیده می‌شوند، از شیردان به روده باریک راه می‌یابند. روده کوچک ترشحات پانکراس و صفرا را دریافت کرده و هضم و افزایش pH از سطح 5/2 به 7 یا 8 را تسهیل می‌سازد. فرآیند هضم در این قسمت کامل می‌شود و مواد مغذی از طریق ویلی‌های روده کوچک (زائده‌های انگشتی کوچک) جذب می‌شود. بیشتر هضم و جذب چربی در روده باریک اتفاق می‌افتد.
اندازه روده باریک در حدود 20 برابر طول حیوان است (39 متر طول و 5 سانتی متر قطر) و ظرفیتی حدود 38 لیتر دارد. روده باریک پرزهایی فراوانی دارد که سطح را افزایش می‌دهند. حرکات دودی روده عامل به حرکت در آوردن محتویات روده می‌باشند.
روده بزرگ گاو (Large Intestine)
از دو قسمت روده کور و کولن تشکیل شده، عمل اصلی روده بزرگ جذب آب و ذخیره وشکل‌دهی مواد زائد است. اگرچه روده بزرگ محل عمده هضم و جذب نیست. ولی جمعیت زیادی از میکروارگانیسم‌ها در آن به سر می‌برند. میکروارگانیسم‌های روده بزرگ مواد مغذی موجود را تخمیر و مانند میکروارگانیسم‌های شکمبه تولید اسید چرب فرار و پروتئین میکروبی می‌کنند. اسیدهای چرب فرار تولید شده در روده بزرگ می‌توانند جذب شده و مورد استفاده قرار گیرند. پروتئین میکروبی تولید شده در روده بزرگ قابل جذب نیست و از طریق مدفوع دفع می‌شود.
تکامل دستگاه گوارش گاو زمان بر است
در چند هفته اول زندگی، شکمبه، نگاری و هزارلای گوساله تکامل نیافته است. برخلاف گاوهای بالغ، در گوساله، شیردان بزرگترین بخش معده را تشکیل می‌دهد که 50 تا 70درصد کل معده را در بر می‌گیرد. در این مرحله از زندگی، شکمبه دارای عملکرد محدودی است. شیر از طریق ناودان مری و عبور مستقیم به سمت شیردان عبور می‌کند.
تا زمانی که گوساله شیر مصرف می‌کند، شکمبه تکامل می‌یابد، وقتی که گوساله شروع به مصرف کنسانتره و علوفه می‌کند، یک جمعیت میکروبی در شکمبه مستقر می‌شود و پرزهای شکمبه توسعه پیدا می‌کنند. در سن 8 هفتگی گوساله، شیردان فقط 30درصد کل فضای معده را تشکیل می‌دهد. شکمبه گوساله در حدود 3 ماهگی همانند گاو بالغ فعال می‌شود.
شناخت نقش هریک از بخشهای معده در گوارش و هضم، می‌تواند به تامین نیازهای تغذیه‌ای گاو کمک زیادی کند.
