تخمدان ها (Ovary) , رحم (Uterus) , مجرای تخمدان یا لولهٔ تخم بر (Oviduct) , مهبل یا واژن (Vagina) , ناحیهٔ فرج (Vulve)
کار دستگاه تناسلى پستانداران ماده توليد تخمک، لقاح تخمک و پرورش تخم لقاح شده مى باشد و از قسمت هاى تخمدان ها، مجراى تخمدان، رحم، مهبل، ناحيهٔ فرج تشکيل گرديده است.
تخمدان ها (Ovary) تخمدان ها برخلاف بيضه ها در حيوان نر در داخل محوطهٔ بطنى باقى مانده اند. تخمدان ها دو وظيفه دارند: ۱. توليد تخم ۲. ترشح هورمون (استروژن، پروژسترون و رلاکسين).
شکل و اندازهٔ تخمدان ها برحسب نوع حيوان و در هر حيوان در مرحلهٔ فحلى متفاوت است. تخمدان شامل دو بخش مرکزى و يا داخلى و خارجى است. منطقهٔ خارجى منطقهٔ توليد تخمک يا اوول (Ovul) است. برخلاف اسپرماتوزوئيدها در دام نر که به طور مرتب توليد مى شود توليد اوول يا اووژنژ (Ovogenes) متفاوت است و اين تناسب بستگى با سيکل توليدمثل حيوان دارد. در هر دوره فقط مقدار خيلى کمى اوول خارج مى شود. تعداد تخمک هاى حاصل شده در هر دوره برحسب نوع حيوان متفاوت است در گاو و ماديان تعداد آنها يک و به ندرت بوده لکن در خوک، سگ و خرگوش چندين عدد مى باشد (شش تا ۱۴ عدد).
در هر دورهٔ تناسلى يا تخمک گذارى در حيوان تغييراتى ايجاد مى شود که حالت طلب (Heat) يا فحلى ناميده مى شود که شامل علائم موضعى (متورم شدن لب هاى فرج، ترشح مايع کشدار و روشن که به صورت طنابى از گوشه پائينى فرج آويزان است) و علائم عمومى (اضطراب، کم شدن اشتهاء و …).
مجراى تخمدان يا لولهٔ تخم بر (Oviduct) ديوارهٔ اين مجراء از مژه هاى متحرک پوشيده شده است که در گاو به صورت لوله پرپيچ و خمى است که در حدود۲۰-۲۵سانتى متر طول دارد و از سه قسمت تشکيل شده است؛ قسمت اول از طرف شاخ هاى رحم که در حدود دوسوم طول ايدوکت را تشکيل مى دهد به نام تنگه (Isthmus)، قسمت وسط که گشادترين قسمت ايدوکت بودده و محل تلاقى تخمک با اسپرماتوزوئيد است؛ قسمت سوم يا شيپور فالوپ (Infundibulum) که مجاور تخمدان بوده و عمل آن گرفتن تخمک در موقع اوولاسيون مى باشد.
رحم (Uterus) رحم عضوى عضلانى است که تخمک لقاح شده در آنجا ثابت گشته تغذيه و محافظت شده، رشد و نمو مى کند و براى زايمان آماده مى شود.
رحم گاوى دو شاخه بوده عبارت از يک نوع کيسه کوچکى است که قسمت خلفى آن داراى مدخلى است که تا حدى مسدود بوده و به نام گردن رحم (Cervix) موسوم است (غير از مواقع زايمان و فحلى گردن رحم به وسيلهٔ مايع چسبنده اى مسدود مى گردد، در موقع فحلى و زايمان تحت تأثير هورمون هاى جنسى خودبه خود باز مى شود). ديوار گردن رحم مقاومتر، کلفتر و سخت تر از ديوار رحم و مهبل مى باشد و قسمت داخلى آن از بافت مخاطى پوشيده شده است.
مهبل يا واژن (Vagina) طول واژن در گاو در حدود ۲۵ سانتى متر است و در موقع جفتگيرى اسپرم به داخل آن ريخته مى شوند. مهبل خاصيت اتساع کامل داشته و سطح داخلى آن همواره به وسيلهٔ موکوس فراوانى لزج مى باشد در انتهاى اين مجرا برجستگى گردن رحم به صورت گل شکفته مشاهده مى شود.
ناحيهٔ فرج (Vulve) فرج در امتداد واژن قرار گرفته و آخرين قسمت دستگاه تناسلى حيوان ماده است و داراى مقدار زيادى عضلات حلقوى و اسفنگتر است. فرج در گاو داراى لبه هاى نسبتاً کلفتى است.
