مهمترین عامل برای تولیدات دامی تغذیه است و نزدیک به 32‌درصد هزینه‌ها را در واحد‌های صنعتی پرورش دام به خود اختصاص می‌دهد.
روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرماتغذیه بیش از هر عامل دیگر در میزان تولیدات دامی موثر است و نزدیک به 32‌درصد هزینه‌ها را در واحد‌های صنعتی پرورش دام به خود اختصاص می‌دهد. از طرف دیگر به دلیل افزایش روز افزون جمعیت از یک سو و نبود منابع كافی ازسوی دیگر همراه با افزایش تقاضا برای تولید غذا، نیاز به اتخاذ تدابیر جدید در مورد تولیدات حیوانی وجود دارد.

ایران با تولید 1میلیون و 6هزار تن خرما در سال 1387 یكی از بزرگترین تولیدكنندگان این محصول در جهان بوده است كه در حدود 10‌درصد از كل تولید خرما را در جهان به خود اختصاص داده است. سالانه مقدار زیادی از این محصولات فرعی در كارخانجات شیره‌گیری خرما، تولید الكل، لواشک‌سازی، تولید قند خرما و كارگاه‌های هسته‌گیری در ایران تولید می‌شود. می‌توان از فرآوری شیمیایی (هیدروكسید سدیم) به جهت كاهش میزان دیواره سلولی بدون سلولز، دیواره سلولی بدون همی سلولز و فیبر خام در هسته و تفاله خرما استفاده كرد. در این پژوهش سطوح پائینی (2، 4، 6، و8%) از هیدروكسید سدیم را جهت بهبود ارزش تغذیه‌ای هسته و تفاله خرما به مورد آزمایش قرار دادیم.

مواد وروش‌ها

تهیه نمونه و تعیین تركیب شیمیایی

هسته مورد استفاده به مقدار مورد نیاز از كارخانه گل بهان و تفاله مورد استفاده در این پژوهش از كارخانه شهد باب به صورت آسیاب شده به اندازه قطعات 5 میلی‌متر تهیه گردید. پس از انتقال به آزمایشگاه به میزان 2، 4، 6، و8 گرم از هیدروكسید سدیم بر روی آنها اسپری گردید و به مدت 5 روز در آزمایشگاه در شرایط بی‌هوازی قرار داده شد تا به صورت كامل خشک گردد. جهت اندازه‌گیری تركیب شیمیایی سطوح مختلف فرآوری مقداری نمونه به صورت تصادفی انتخاب شده و با روش AOAC 2000میزان ماده خشک، خاكستر خام، ماده آلی، فیبر خام، پروتئین خام، چربی خام وعصاره عاری از ازت نمونه‌ها اندازه‌گیری شد.

اندازه‌گیری قابلیت هضم تفاله خرما

این پژوهش در ایستگاه تحقیقاتی دانشكده كشاورزی دانشگاه آزاد واحد تبریز با استفاده از 5 راس گوسفند نر اخته شده نژاد قزل با سن حدود 14 ماه و میانگین وزنی2±35 كیلوگرم انجام شد. باتوجه به اینكه هسته و تفاله خرما به تنهایی قادر به برآورده كردن كلیه نیازهای نگهداری حیوانات نبود، از یک خوراک همراه (یونجه) كه قبلا ضریب هضمی آن اندازه‌گیری شده بود به نسبت 30:70 استفاده شد. خوراک‌های آزمایشی روزانه در دو نوبت صبح و بعد ظهر بعد از توزین در اختیار دام‌ها قرار داده شد، آب، سنگ نمک و مكمل معدنی نیز به صورت آزاد در دسترس بود، پس از آماده كردن گوسفندان (خوراندن قرص انگل، كوتاه كردن پشم و اخته كردن) آزمایش در یک دوره 21 روزه شامل 14 روز عادت‌دهی و 7 روز جمع‌آوری مدفوع با استفاده از 5 تكرار (گوسفندان) و 10 تیمار (هسته و خرمای فرآوری نشده، 2، 4، 6، و8درصد هسته و تفاله فرآوری‌شده) انجام شد.

اندازه‌گیری قابلیت هضم ظاهری مواد با استفاده از روش نشانگر داخلی خاكستر نامحلول در اسید 10 كه توسط ونكوئلن و یانگارائه شده انجام گرفت. برای تعیین قابلیت هضم ظاهری ماده خشک، ماده آلی، پروتئین خام، چربی خام و خاكستر در 7 روز آخر هر دوره نمونه‌هایی از راست روده گوسفندان جمع‌آوری و تا زمان انجام آنالیز شیمیایی در دمای 20- درجه سانتی‌گراد نگهداری شد. با استفاده از فرمول‌های زیر میزان قابلیت هضم اندازه‌گیری شد:

رابطه 1

روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرما

رابطه 2

روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرما

جهت برآورد انرژی متابولیسمی از فرمول زیر استفاده گردید.

رابطه 3 اندازه‌گیری انرژی متابولیسمی

ME(MJ/kg DM)= 0.016×DOMD

انرژی متابولیسمی ME=

گرم ماده آلی قابل هضم در هر كیلوگرم ماده خشک DOMD=

نتایج حاصل از تجزیه واریانس تركیب شیمیایی و قابلیت هضم در بسته نرم افزاری 2000SAS و با استفاده از آزمون چند دامنه‌ای دانكن (سطح احتمال 5%) مورد بررسی قرار گرفت.

نتایج و بحث

تاثیر فرآوری شیمایی بر تركیب شیمایی هسته و تفاله خرما

نتایج حاصل از فرآوری هیدروكسید سدیم بر روی تركیب شیمایی هسته و تفاله خرما در جدول 1و 2 آمده است.

جدول 1- مقایسه میانگین تركیب شیمیایی هسته خرمای بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف سود

روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرماجدول 2- مقایسه میانگین تركیب شیمیایی تفاله خرمای بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف سود

روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرمافرآوری هسته خرما با سطوح مذكور تاثیر معناداری بر محتوی ماده خشک، ماده آلی، فیبر خام، پروتئین خام، چربی خام و عصاره عاری از ازت پودر هسته نداشت (0/05<P) با افزایش مقدار هیدروكسید سدیم مقدار خاكستر پودر هسته خرما در اثر سدیم به جای مانده از عمل‌آوری افزایش معنی‌داری داشت. (0/05>P) عليزاده، الحاج و الخنجری و قاسمی

خاكستر را به ترتیب در هسته خرمای فرآوری نشده 1/85، 1/9، 1/44درصدی گزارش كردند، كه با اعداد این تحقیق هم‌خوانی بالایی دارد. افزایش میزان فرآوری موجب كاهش محسوس 6/9درصدی درمحتوی فیبر خام در هسته خرما شد كه ممكن است به دلیل تاثیر هیدروكسید سدیم بر ساختار لیگنوسلولزی هسته باشد. دهقان و طهماسبی بیان نمودند كه هسته خرما به دلیل تركیبات مناسب از كربوهیدرات‌ها، چربی و سلولز برای دام‌ها مناسب بوده و می‌توان به عنوان جایگزین بخشی از كنسانتره در جیره نشخواركنندگان مورد استفاده قرار گیرد.

تاثیر فرآوری بر روی تفاله خرما بیشتر از هسته خرما بود و تغییرات معناداری را در میزان ماده خشک، خاكستر، عصاره عاری از ازت، فیبر خام و چربی خام به وجود آورد. بیشترین تاثیر را هیدروكسید سدیم در سطح 6% بر روی ماده خشک تفاله گذاشت و موجب شد كه ماده خشک تفاله خرما در اثر هیدروكسید سدیم به جای مانده از سطح91/48 درصد به 92/24% افزایش پیدا كند. این داده‌ها با یافته‌های دهقان و طهماسبی و علیزاده در مورد تفاله خرما فرآوری نشده كه به ترتیب آنرا 86/63 و 94/32درصد بدست آوردند، تفاوت دارد. اما با یافته‌های آل آنی و همكاران كه عدد91/5درصد را گزارش كردند، هم‌خوانی دارد.

در مورد خاكستر مقدار آن با افزایش میزان سود در تفاله خرما افزایشی از 1/34درصد در تفاله خرما فرآوری نشده به 2/29درصد در تفاله خرمای 8درصد عمل‌آوری شده داشت كه می‌تواند به دلیل بالا رفتن مقدار سدیم به واسطه سود افزوده شده به این خوراک می‌باشد، این ارقام با یافته‌های علیزاده و آل آنی و همكارانش كه آنرا به ترتیب 1/04 و 2/11درصد در رابطه با تفاله خرما فرآوری نشده بدست آوردند مشابهت دارد.

با افزایش مقدار سود مورد استفاده كاهش 13درصدی را در میزان فیبر خام از 19/52 به 16/88درصد در تفاله خرمای فرآوری نشده نسبت به تفاله فرآوری شده با 8درصد سود مشاهده شد. بیرو همكارا ن این تغییرات را احتمالاً به دلیل سست شدن پیوند‌های هیدرو كربنی موجود در محصولات لیگنوسلولزی می‌دانند.

با تغییرات مشاهده شده در تركیب شیمیایی خوراک موجود در اثر فرآوری كردن مقدار NFE (عصاره عاری از ازت) نیز دچار بیشترین تغییرات (2/8درصد) در تركیب شیمیایی شد كه از 67/15درصد در تفاله خرمای فرآوری نشده میزان آن در تفاله 8درصد به 69/14درصد افزایش پیدا کرد. (0/05>P)

تفاوت بین نتایج حاصل از پژوهش حاضر با یافته‌های سایر محققین ممكن است به دلیل اختلاف در ارقام مورد مطالعه خرما، مرحله رویش خرما و روش‌های آنالیز مواد مغذی باشد. بوترباخ و همكاران چنین بیان نمودند كه استفاده از فرآوری با معرف‌های قلیایی بر روی علوفه با كیفیت پایین و چوب باعث آزاد شدن سلولز از كمپلكس‌های پیچیده سلولز و لیگنین می‌شود.

تاثیر فرآوری بر قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی، فیبر خام و انرژی متابولیسمی هسته و تفاله خرما

بالا بودن میزان فیبر در منابع لیگنوسلولزی شاخصی منفی است و باعث كاهش مصرف خوراک و منابع لیگنوسلولزی می‌شود، بنابراین با كاهش میزان فیبر اثری مثبت در بهبود میزان قابلیت هضم و مصارف خوراک خواهیم داشت. محقیقین در گذشته انواع فرآوری‌ها را بر روی مواد لیگنوسلولزی انجام داده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند كه سود بیشترین تاثیر را بر روی سست كردن پیوند‌های بین سلولز، همی‌سلولز و لیگنین داشته است.

جدول 3 نشان می‌دهد كه سطح 8درصد فرآوری سود بر روی هسته خرما بالاترین تاثیر را در قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی و فیبر خام داشت و با همه تیمار‌های دیگر اختلافش معنی‌دار بود (0/05>P) ال شازلیو همكاران میانگین قابلیت هضم فیبر خام را در هسته خرما 59/1درصد بیان كردند. الیوسف و همكاران از نسبت‌های مختلفی از سود همراه با اندازه ذرات متفاوت هسته برای افزایش قابلیت هضم (in vitru) هسته خرما استفاده كردند و نهایتاً به این نتیجه دست یافتند كه افزایش نسبت‌های فرآوری موجب كاهش محتوی سلولز، همی‌سلولز دیواره سلولی هسته خرما و افزایش قابلیت هضم هسته خرما می‌گردد اما فرآوری تاثیر معناداری بر كاهش لیگنین هسته خرما ندارد. پائین بودن میزان قابلیت هضم در هسته خرما به دلیل وجود لیگنین زیاد در دیواره سلولی هسته می‌باشد كه اتصالات قوی شیمیایی بین لیگنین و بسیاری از پلی‌ساكارید‌های گیاهی و پروتئین‌های دیواره سلولی از هضم آنها جلوگیری و یا از میزان هضم آنها می‌كاهند.

جدول 3- مقایسه میانگین قابلیت هضم ماده خشک، خاكستر، فیبر خام و انرژی قابل متابولیسم هسته خرما بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف

روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرماجدول 4- مقایسه میانگین قابلیت هضم ماده خشک، خاكستر، فیبر خام و انرژی قابل متابولیسم تفاله خرما بدون فرآوری و فرآوری شده با سطوح مختلف

روش شیمیایی برای تعیین ارزش تفاله و هسته خرمادر ارتباط با تفاله خرما بیشترین مقدار قابلیت هضم ماده خشک مربوط به تفاله خرمای فرآوری شده با سود در سطح 8درصد و به مقدار 53/60درصد بود كه اختلاف معنی‌داری را نسبت به سطوح دیگر فرآوری نشان داد. (0/05>P) دهقان، طهماسبی، مرادی قابلیت هضم ماده خشک را در تفاله خرما به ترتیب 79/94، 23/39درصد با روش قابلیت هضم داخل لوله‌ای ارزیابی نمودند.

قابلیت هضم ماده آلی تحت تاثیر فرآوری قرار گرفته و افزایش 15/4درصدی را از 45/68درصد تفاله خرمای فرآوری نشده به 54درصد در تیمار فرآوری شده با سطح 8درصد سود رسید، این نسبت اختلاف معنی‌داری را در مقابل سطوح پائین‌تر فرآوری داشت (0/05>P) در بین مقادیر پائین‌تر فرآوری بیشترین درصد قابلیت هضم ماده آلی مربوط به تیمار 6درصد سود با مقدار 49/44درصد بود كه اختلاف معنی‌داری را با تیمار‌های 2درصد و تفاله خرمای فرآوری نشده داشت (0/05>P) دهقان و طهماسبی، علیزاده و مرادی قابلیت هضم ماده آلی را به ترتیب 73/52، 34/14 و 26/98درصد را در تفاله خرمایی كه هیچ‌گونه فرآوری بر روی آن انجام نشده است، بیان نمودند.

آنچه در مورد قابلیت هضم ماده آلی تفاله خرما در رابطه با تفاوت‌ها گفته شد در مورد قابلیت هضم فیبر خام نیز صدق می‌كند یعنی در تیمار 8درصد ما شاهد بالاترین قابلیت هضم فیبر خام بودیم و اختلافات معنی‌داری را با تیمار‌های دیگر داشت (0/05>P) مقدار قابلیت هضم فیبر خام در سطح 4درصد فرآوری حد وسط بود. تفاله بدون فرآوری و 2درصد فرآوری نیز هیچ اختلاف معنی‌داری با یكدیگر نداشته و دارای كمترین مقدار قابلیت هضم ماده فیبر خام بودند (0/05<P)

نتایج موجود در جدول 3 و 4 این را به ما نشان داد كه بالاترین میزان انرژی متابولیسمی درهسته و تفاله خرمایی كه با 8درصد سود فرآوری شده‌اند به ترتیب با میزان 7/26 و 8/64 مگاژول در كیلوگرم ماده خشک بود. فرآوری هسته و تفاله خرما با نسبت 8درصد از سود بترتیب موجب افزایش 18 و 14/46درصدی در انرژی متابولیسمی هسته و تفاله خرما در مقایسه با گروه شاهد می‌گردد (0/05>P) علیزاده میزان انرژی متابولیسمی را در هسته و تفاله خرما به وسیله روش تولید گاز 6/66 و 6/18 مگاژول در كیلوگرم ماده خشک بدست آورد، این مقادیر اندكی بالاتر از یافته و با روش محاسباتی تولید گاز (Gas production) است.

متاسفانه اطلاعات جامع و قابل دسترسی در رابطه تاثیر فرآوری شیمیایی بر روی ارزش تغذیه‌ای هسته و تفاله خرما وجود نداشت تا با پژوهش حاضر مقایسه گردد.

نتیجه گیری

به طور كلی نتایج این آزمایش بیش از همه تاثیر مثبت فرآوری در سطح 8% را بر روی هسته وتفاله خرما را نشان می‌دهد كه البته تفاله بیش از هسته تحت تاثیر قرار گرفته است. لذا به نظر می‌رسد با توجه به فقیر بودن مراتع و كمبود، گرانی علوفه در سال‌های اخیر و از سوی دیگر تولید قابل توجه این ضایعات در مناطق جنوبی ایران می‌توان با عمل‌آوری این دو محصول فرعی كشاورزی توسط هیدروكسید سدیم به عنوان یک منبع ماده خشک و خشبی در جیره نشخواركنندگان مورد استفاده قرار بگیرد، علاوه براین با استفاده از این ضایعات به كاهش آلودگی محیط زیست كمک فراوانی می‌نماییم.